Botanika fanidan kurs ishi mavzu: urug’chining tuzilishi va vazifasi kurs ishi rahbari

2.3 Gulli yoki yopiq urug`li o`simliklar.
Gullarning bir vaqtda gullashi atmosferada shunchalik ko`p chang hosil qiladiki natijada ko`pchilik odamlarda nafas yo`llari allergiyasi kasalini keltirib chiqaradi.
O`simliklarni chetdan changlanishida dixogamiya va geterostiliya muhim rol o`ynaydi.
Dixogamiya - bu bita gulda changchi va urug`chilarning bir vaqtda yetilmasligidir. Кo`pchilik sharoitlarda changchi oldin yetiladi. Bunday holatni labguldoshlarda, butguldoshlarda, ituzumdoshlarda kuzatish mumkin.
Geterostiliya - bir turga kiruvchi o`simlikning har xil uzunlikdagi changchi va urug`chilarni hosil qilishiga aytiladi. Masalan: grechixa, xina daraxtida.
Changning unish qobiliyatini saqlashi turli o`simliklarda turlichadir. Masalan: Shoyigulning changchisi 60-65 kun, optimal sharoitda saqlansa 140 kundan keyin ham una oladi.
Lola, pion changchi 65 - 150 kun, smorodinada 35 - 117, olma, nokda 70 - 210, olchada 30 - 100, olxo`rida 180-220, kungaboqar 100 kun palma changchi 10 yil hayotini saqlay oladi. G`allaguldoshlar oilasi vakillari 2 kun, makkajo`xorida 1 - 2 kun, grechixada 7-10 kun, chang donachasini hayot kechirishi aniqlangan.
Gibridlash -deb turli tur, navdagi o`simliklarni chatishtirish asosida olingan naslga aytiladi. Gibrid urug`dan o`stirilgan o`simliklar gibrid o`simlik deyiladi. Gibrid o`simliklarni tabiiy va sun`iy yo`l bilan hosil qilishi mumkin. Tabiiy gibridlash o`simliklarning tabiiy chatishishi asosida ro`y bersa, sun`iy chatishtirish inson faoliyati ishtirokida amalga oshiriladi. Hozirgi vaqtda sun`iy chatishtirish asosida 100 lab madaniy o`simliklar yaratilgan.
Urug`lanish jarayoni, gulli o`simliklarda murakkab jarayonlar qatoriga kirib changlanish jarayonidan keyin ro`y beradi. Otalanish jarayoni erkak va urg`ochi gametalarining bir biri bilan qo`shilishi asosida zigotani hosil qilish bilan tugallanadi.
Changning unishi otalanishgacha bo`lgan muhim jarayon hisoblanadi. Urug`chi tumshuqchasi changni qabul qilishga tayyorlanib o`zidan maxsus suyuqlik ajratib chiqaradi. Bu yopishqoq suyuqlik changni faqat tutib qolmasdan chang unishini tezlashtirib, uni namlab unishga majbur qiladi.
Ekzina qavatidan chang ichiga kirgan namlik intinani tumshuqchadan urug`chi trubkasiga o`sib kiritadi.Chang trubkasida harakatlanayotgan generativ hujayra 2 ta spermiya hosil qiladi. Chang nayining uzunligi ayrim o`simliklarda 25 - 35 sm tashkil qilsa, ayrim o`simliklarda 1 smgacha bo`ladi. Chang nayining o`sish tezligi har xildir. Masalan: makkajo`xorida 6,25 mm/s, gulsafsarda 4 mm/s, qoqio`tda esa 35 mm/s. Changlanish jarayonida onalik tugunchasiga ba`zan 1 ta, ba`zan cheksiz miqdorda chang o`sib kiradi. Agar gul 1 ta urug` kurtak hosil qilsa 1 ta chang, ko`p urug` kurtak hosil qilsa ko`p chang o`sib kiradi.
Urug` kurtakka yetib kelgan chang nayi urug`kutrak qopchasida yorilib 2 ta sperma hosil qiladi. Bu spermaning bittasi tuxum hujayrani otalantirsa, ikkinchisi markaziy hujayrani otalantirardi. Bu hodisa bir vaqtning o`zida parallel ro`y beradi. Shuning uchun bu jarayon qo`sh urug`lanish jarayoni deyiladi. Bu jarayon yopiq urug`li o`simliklar uchun xos bo`lib boshqa o`simliklarda kuzatilmaydi.
Tumshuqchaga tushgan changning urug` kurtakka yetib borishi turlicha bo`ladi. Masalan: qoqio`tda 15-45 minut, zubturumda 3-4 soat, guruchda 12-14 soat, qayinda bir necha oy, emanda 12-14 oy gacha boradi.
Yopiq urufli o`simliklar uruf kurtagining tuzilishi
Urug` kurtagi quyidagi qismlardan tashkil topgan.
1. Urug` kurtagining bandi-funikulus
2. Urug` kurtagining qoplog`ich to`qimasi-intugument.
Odatda intugument 2 qavat bo`ladi. Tashqi va ichki intugument. Intugumentning yuqorisi ochiq bo`ladi. Bu ochiq qolgan joyni chang kirish yo`li bilan mikropile deyiladi. Urug` kurtakning ostki qismi, ya`ni funikulusga o`tish joyi esa xalaza deyiladi.
3. Urug` kurtagining asosiy to`qimasi-nutsellus.
4. Bola qopchig`i-zarodыshevыy meshok.
Urug` kurtagining o`sib chiqqan joyini platsent deyiladi. Onalik tugunida urug` kurtagi 1 tadan bir nechta minggacha bo`lish mumkin. Gulda changlanish va otalanish protsessi bo`lib o`tgandan so`ng urug` kurtakdan urug` xosil bo`ladi. Onalik tuguni ichida urug` kurtagi to`g`ri, qiyshiq yoki teskari joylashgan bo`ladi. To`g`ri joylashgan urug` kurtakni atrop deyiladi. Bunda mikropile funikulusining qarama-qarshi tomoniga joylashgan. Buni murakkabgullilar oilasiga kiruvchi o`simliklarda ko`ramiz. Urug` kurtak qiyshiq joylashgan ham bo`ladi. Bunda urug` kurtak 900 ga aylangan. Qiyshiq joylashgan urug` kurtakni kampilotrop deyiladi. Bunda mikropile funikulusining yon tomonidan joylashgan. (butsimongullilar, chinigullilar). Onalik tugunida urug` kurtak teskari joylashgan bo`lsa, anatrop deyiladi. Teskari joylashgan urug` kurtak 180 ga bur-n. Mikropile funikulusining yoniga joylashgan. Mas.bug`doy, paxtaning urug` kurtagi, anatrop ko`p uchraydi.