Bo‘z tuproqlar mintaqasi

s

Aniqlashlar ishonchliligi takrorlanishlar sonining kvadrat ildiziga mutanosib xolda oshib boradi. Masalan, tajriba 4 karra takrorlanishalrda o„tkazilsa, unda uning anikligi bir karra takrorlanish ishonchliligiga nisbatan 2 marta (V4) ortadi.

Ushbu variantning o’rtacha arifmetik xatosini o„rniga uning qiymatini ko„yib aniklash mukin:
SHunda













m =

Tajriba xatosining o’rtacha natija qiymatiga taksimlanib, foizda - :::^:: ifodalangani tajriba aniqlagi, deb ataladi. Tajriba anikligi odatda, da

ifodalanadi.

Agrotexnik tajribalar uchun aniklak 4-8%, xar xil ekinlar navlarini sinashda 2-4% mikrodala va lizimetrik tajribalar uchun 2-3%, dala, laboratoriya kuzatuvlari va taxlillari uchun 1-3% bo„lishi mumkin.

Tajribaning turli variantlari uchun o’rtacha arifmetik qiymatlari farqi ishnchliligini aniklash zarur.

Agar o’rtacha M, xatosi +_ m₁ ga teng bo’lsa, boshqa o’rtacha M₂ ning xatosi +_ m₂, unda farqlar xotasi (mo), o„rtachalar farqi M₁-M₂ bo’lsa .... ₌ __ ..., _ ga tengdir.

Ikki arifmetik qiymat farqi (D), agar u bu farqning xatosi (m_c)dan 3 marta

katta ^ms bo‘Isa, ishonchli isbotlangan hisoblanadi. Ammo ko‘pchilik kuzatuvlarda farqlarning xatoga taqsimlanishi, ikkiga teng bo’lsa, bu ishonchliga yaqin sanaladi.

Olingan hosil xakidagi xakidagi ma’lumotlarga ishlov berish uslublari tavsifi. Olingan hosil xakidagi ma’lumotlarga ishlov berish uslubini to„gri tanlash ko’p omillarga, xususan xatolar turi, tajriba tizimi va boshka omillarga boglik.

Xar qanday tajribada olingan ma’xlumotlarning o„zgaruvchanligi bizga noma’lum bo„lgan, bizlar nazorat kilolmaydigan sabablarga, tasodifiy xatolarga boglik bo „lib, ular ekiladigan matyeriallarnig bir xil emasligi, tuproq, meteoroligik va boshka sharotlar turlichaligi tufayli vujudga keladi. Tasodifiy xatolar xam ijobiy, xam salbiy axamiyatga ega bo„lishi mumkin. Shu bois katta mikdordagi parallel aniklanishlarda ularning qisman o„zaro ko„y byeradi.

Tasodifiy xatolardan tashkari sistemali xatoalr-yaxlit va yaxlitmas xatolar xam mavjuddir. YAxlit sistemali xato barcha variantlarga taalukli bo’lib masalan, tuproq unumdorligi sistemal (muttasil oishb boradi yoki pasayadi) bo’lib birinchidan oxirisiga karab o„zgaradi. Bunday xato variantlari bir-biriga solishtirishga monelik kilmaydi. Bu xatoni aniklab, ta’siriga farkli ishlov usuli bilan barxam berish mumkin.

YAxlitmas xatolar fakat ayrim variantlarga tegishli bo’lib, ularnig kiyoslanishiga monelik kiladi, demak, tajriba natijalarinig kimmatini tushiradi.

Tajribalar natijalariga matematik ishlov byerishning quyidagi usullari ma’lum: umulashtirilgan, bo„laklangan, farklanuvchi, tuzatilgan og„ishlar va dispyersion taxlil.

Bo„laklangan usulda hosil ko„rsatkichlariga xar bir variant uchun aloxida, boshka barcha usullarda butun tajriba davomidagi ko„rsatkichlarga yaxlit ishlov byeriladi.

Bo‘laklangan va umumlashtirilgan (farklanuvchidan tashkari) usullaridan ularnig variatsiyalanishi takrorlanishlar bo’yicha mavjud bo„lmagan, boshkacha aytganda, boglanmagan xollarda foydalaniladi. Bunday xollarda esa sistemali xato tufayli yuzaga keladi. Bu shartlarga ko„pincha vegetatsiya tajribalari javob byeradi. Ularda parallel idishlardagi hosil ko„rsatkichlari sistemali xatolar bilan emas, balki tasodifiy xatolarga boglikdir.

Bu usuldan foydalanish sistemali xatolari ajratilmaganligi tufayli noto„gri natijalar berish mumkin.

Undan tashkari, ko’p variantli tajriba xosli xakidagi ma’lumotlarga bo„lakli usul bilan ishlov berish nixoyatda mushkul, Chunki xar qanday ikkita kiyoslangan o’rtacha arifmetik ko„rsatkich farkning xatosi va bu fark ishochliligini mazkur usulda aloxida aniklash zarur. Shu bilan birga, taxminan kulaylik, tajribaning 6- variantida 6 ta turli xato mavjud, bir variantini boshkasi bilan kiyoslash imkoniyatining soni esa, 5 ga teng. Demak, agar variantlarni barcha imkoniyatli kiyoslashlarda juftlash imkoniyati yaratilsa, u xolda bu 6 ta xatodan tashkari ikkita arifmetik o‘rtacha ko‘rsatkich farki xatosi ni va bu farklar ishonchliligi t = (^-Jni

15 marta aniqlashga to„gri kelar edi. Shu ning uchun, koidaga binoan, o’rtacha ko„rsatkichlar xatosini xar bir variant uchun aloxzida emas, balki tajriba uchun butunlay yaxlit (umumlashtirgan xolda) xisoblash kerak.

Afsuski, ko’p variantli tajribalarda hosil ko„rsatkichlariga bo„laklab ishlov berilgan da xar bir variant uchun M±m keltirilgani tez-tez uchratishiga to„gri keladi.

Bu yerda M variantalridan birinngsh o’rtacha arifmetik ko„rsatkichli, esa uning xatosidir. Shu bilan hosil xakidagi ma’lumotlarga matematik ishlov berish chegaralanadi. TuShu narli, ammo tajriba variantalri bo’yicha o’rtacha arifmetik ko„rsatkichlar farkining ishochliligi xakida o„zaro kiyoslanayotgan bu ko„rsatkichlarga asosan xulosa chikarish mumkin emas.

Xar qanday tajriba variantlari farkining xatosini va farklar ishonchliligini aniklash uchun quyida keltirilgan hosilni bo„laklab xisoblash formulalari bo’yicha ko„shimcha xisoblashga to„gri keladi.

Bayon etilgan bu ikki koida bo’yicha hosil ko„rsatkichlarigap bo„laklab ishlov berish usuli fakat cheklangan variantli (2-4) vegetatsiya tajribasidagina ko„llanish mumkin. Dala tajribasi natijalariga bu usul bilan ishlov berish umuman, maksadga muvofik kelmaydi. Binobarin, B..A.Dospexov (1965) ta’kidlaganidek, «To‘grisni aytganda, tashkil etilgan takkrorlanishlar usuli bo’yicha o„tkazilgan dala tajribasi natijalariga baxo berish uchun bo„laklab ishlov berish usulidan foydalanish mumkin emas».

Ammo tajribaning ba’zi variantlarida takrorlanishlar bo’yicha keskin farklanuvchi, gumonli, extimol tasodifiy rakamlar bo’lgan barcha xollarda bo„laklangan usulni ko„llasa bo’ladi. Shu bilan birga, bu ko„rsatkichlar o’rtacha o’zgarishlar mumkin bo’lgan chegaralar tashkarisiga chikmaganini oldindan tekshirib ko„rish kerak. Lekin bu o’zgarishlar ushbu variantni yaroksiz deb topish uchun asos bo„lishi mumkin emas. Bu xolda gumon tugdiruvchi rakam fakat u xakikatdan tasodifiy xato natijasida yuzaga kelgani isbotlansagina yaroksiz deb xisoblanish mumkin. 2- 3 parallel variantda biror sana anik tasodif bo’lib chiksa, unda tegishli variant chikarib tashlanadi, birorta takrorlanish 8-10 variantdan tuzilgan bo’lib, Shu ndan 3-4 variantda Shu nday xolat yuz byersa, takrorlanish to„lik yaroksiz xisoblanadi, belgilangan og„ishlar, chegarasidan chikmagan gumonli sanalar intyerpolyasi kilinadi. Bu amallarni fakat imkoniyat yo„k xollardagina juda katta extiyotkorlik va adolat tamoyillariga rioya kilib ko„llash mumkin.

Dala tajribasining turli takrorlanishlarida tuproq unumdorligi turlichaligi tufayli yuzaga kelgan sistemali xatolarga farklanuvchi ishlov usuli ilan barxam byeriladiyu bunda Shu xatolar bilan boglangan juftliklar o„zaro solishtiriladi. Shu ning uchun bu usul bilan nazorat (standart) variantlari ko’p bo’lgan yoki variantlar oddiy usulda joylashtirilgan, lekin variantlar soni kam bo’lgan tajribalar natijalari xakidagi ma’lumotlarga ishlov berish maksadga muvofikdir.

Oddiy dala tajribasi natijalari tasodifiy va noyaxlit sitematik xatolar ta’sirida turli tuman, ular vositasida takrorlanishlar bo’yicha tuproq unumdorligidagi o„zgarishda aniq bir qonuniyatni belgilash mushkul bo’lsa, to ‘g‘rilangan og‘ishlar yoki variatsiya (diopyersiya)lar usuli (R.A.Fishyer) qo„llaniladi.

A.V.Sokolov (1967 y.) ushbu usullarga quyidagicha qiyosiy tavsif byeradi: “Ikkala usul ham tasodifiy og„ishlar kvadratlari yig„indisining bir xil qiymatini byeradi, faqat tuzilgan og„ishlar usulida ular bevosita, variatsiyalar tahlilida ayirmasi bo’yicha aniqlandi. Tajriba takrorlanishlari buyicha tuprok unumdorligi o„zgarish ta’sirini xisobdan chibiarish u va bu xolda xam asosida amalga oshiriladi»

Ular orasidagi muxim fark Shu ndan iboratki, tuzilgan og„ishlarda tajriba xatosi ikki o’rtacha ko„rsatkits orasidagi ayrim xotosi kabi belgilanadi, dispyersli taxlilda esa fishyer mezoni bo’lib, u variantlar oarsidagi og„ishlar tasodifiylardan necha marta ko„pligini anglatadi.

Dispyersli taxlil usuli bo’yicha tajriba variantlari roasidagi fark parallel variantlar hosil ko„rsatkichlari orasidagi farkdan katta bo’lsa, tajriba yarokli xisoblanadi.

Hosil ko„rsatkichlariga ushbu usullar bilan matematik ishlov berish keng mikyosda kabul kilingan. B.A.dospexov fikricha, dispyersli taxlil ko’p omilli tajribalar natijalariga baxo byerishda ko„llanishi mumkin. Shu nga axamiya berish kerakki, turli tadkikotchilar variatsiyali grafik ko„rsatkichlari uchun turli belgilarni

ko„llashada. Masalan, V.P.Pyeregudov butun tajriba uchun o’rtacha hosil ko‘rsatkichlari xatosini «Е» bilan, A.V.Sokolov «m» bilan, B.A.dopexov «m»yoki «S_x» bilan belgilaydi. Bu matyeriallarga ishlov berish usullarini, o„rganishni, so„zsiz, qiyinlashtiradi.

Quyida bir yillik tajribalar hosil ko‘rsatkichlariga barcha kayd etib o„tilgan uslublar bilan ishlov byerishni ko„rib chikamiz:bo‘laklangan, umumlashtirilgan tuzatilgan va tuzatilmagan og„ishlar bilan, farklanuvchi A.V.Sokolov (1967) tizimi bo„yicha, dispyersli taxlil usuli V.P.Pyeregudov (Agroximiya, pod red. V.M.Klechkovskogo i A.V.Petyerburskogo, 1964, s 491) va B.A.Dospexov (1979), ko„pyillik tajribalarni A.V.Sokolov, P.N.Konstantinnov va B.A.Dospexov usullari bo„yicha.


2014 yil paxta hosildorligiga matematik ishlov berish natijalari