Bozor iqtisodiyoti bo‘lg‘usi iqtisodchilardan iqtisodiy voqeliklarni, iqtisodiy
Download 6.4 Mb. Pdf ko'rish
|
ЖУРАЕВ дарслик-2018 (2)
- Bu sahifa navigatsiya:
- O’rtacha umumiy xarajatlar umumiy xarajatlarning ishlab chiqarilgan tovar miqdoriga nisbatiga teng. O’rtacha
- 2. Qisqa va uzoq davrda ishlab chiqarish xarajatlarining o’zgarish tamoyillari
|
To’g’ri xarajatlar – bevosita tannarxda aks etib, mahsulot narxi
tarkibiga kiradi. - Egri xarajatlar – tannarxda aks etmaydi va mahsulot narxiga ustama hisoblanadi. Mahsulot birligini ishlab-chiqarishga qilinadigan sarf-xarajatlarni hisoblash uchun o‘rtacha umumiy, o‘rtacha doimiy va o‘rtacha o‘zgaruvchan xarajatlar tushunchalaridan foydalaniladi. O’rtacha umumiy xarajatlar umumiy xarajatlarning ishlab chiqarilgan tovar miqdoriga nisbatiga teng. O’rtacha doimiy xarajatlar doimiy xarajatlarni ishlab chiqarilgan mahsulot miqdoriga bo’lish yo’li bilan aniqlanadi. O’rtacha o’zgaruvchi xarajatlar o’zgaruvchi xarajatlarni ishlab chiqarilgan mahsulot miqdoriga bo’lish yo’li bilan aniq- lanadi. Eng yuqori darajada foyda olishga erishish uchun tovar ishlab chiqarishning zarur miqdorini aniqlash zarur. Bunga keyingi (qo’shilgan) xarajat tushunchasi xizmat qiladi. Keyingi (qo’shilgan) xarajat, qo’shimcha ishlab chiqarilgan mahsulotning navbatdagi birligiga qilingan xarajatlarni anglatadi. Qo‘- shimcha xarajatlarni har bir navbatdagi qo‘shimcha chiqarilgan mahsulot birligi yoki partiyasi uchun aniqlash mumkin. R.Krouz iqtisodiyot nazariyasiga transaktsion xarajatlar degan tushunchani kiritgan. Bu xarajatlar ishlab chiqarish bilan emas, balki ana shu ishlab chiqarishni boshlash uchun zarur bo‘lgan xarajatlar, ya‘ni narxlar, kontragentlar haqida axborot to‘plash, xo‘jalik bitimlari tuzish va ularning bajarilishini nazorat qilish xarajatlari va boshqa shunga o‘xshash xarajatlarda ifodalanadi. 2. Qisqa va uzoq davrda ishlab chiqarish xarajatlarining o’zgarish tamoyillari Korxona foydalanadigan ko‘plab resurslar miqdori, ya‘ni inson mehnati, xomashyo, yonilg‘i va energiya sarflari o‘zgarishi tovar hajmining o‘zgarishiga ta‘sir qiladi. Boshqa resurslar jumladan ishlab chiqarish quvvatlarini ancha uzoq vaqt davomida kengaytirib mahsulot chiqarish hajmini ko‘paytirish mumkin. 234 Demak, ishlab chiqarish xarajatlarini hisobga olishga vaqt omili, ya‘ni xarajat qilingandan pirovard natija olinguncha o‘tgan davr sezilarli ta‘sir ko‘rsatadi. Shu sababli vaqt omilidan kelib chiqib, ishlab chiqarish xarajatlarini qisqa va uzoq muddatli davrda alohida tahlil qilinadi. Qisqa davr oralig‘ida korxonaning ishlab chiqarish quvvatlari o‘zgarishsiz qoladi, ishlab chiqarish hajmi jonli mehnat, xomashyo va boshqa resurslar miqdorini ko‘paytirish orqali ortishi mumkin. Bunda mavjud ishlab chiqarish quvvatlaridan foydalanish intensivligi oshiriladi. Uzoq muddatli davr – bu korxonaning ishlab chiqarish quvvatlarini va butun band bo‘lgan resurslar miqdorini ko‘paytirish uchun yetarli bo‘lgan davrdir. Ishlab chiqarish quvvatlarining ko‘payishini taqozo qiladigan davr davomiyligi ayrim tarmoq va korxona xususiyatidan kelib chiqib farqlanishi mumkin. Jumladan, yengil sanoat tarmog‘ida kiyim-kechak ishlab chiqaradigan kichkina firma, bir nechta qo‘shimcha tikuv mashinasi o‘rnatish bilan o‘zining ishlab chiqarish quvvatlarini qisqa vaqtda (bir necha kunda) oshirishi mumkin. Og‘ir sanoat tarmoqlarida yangi quvvatlarni ishga tushirish uchun bir necha yil talab qilinadi. Demak, qisqa muddatli vaqt davomida korxona o‘zining doimiy quvvatlariga o‘zgaruvchi resurslar miqdorini qo‘shib borish yo‘li bilan ishlab chiqarish hajmini ko’paytirishi mumkin. Samaraning kamayib borishi qonunga binoan, ma‘lum davrdan boshlab; korxonaning ishlab chiqarish quvvatlariga (masalan kapital yoki yerga) o‘zgaruvchi resurslar birligini ketma-ket qo‘shib borish, har bir keyingi o‘zgaruvchi resurs birligi qiymatiga kamayib boruvchi qo‘shimcha mahsulot beradi. Bu qonunni ifodalash uchun quyidagi misolni keltiramiz. Faraz qilaylik, fermer foydalanadigan yer doimiy miqdoriga ega bo‘lib, unda don etishtiradi. Agar fermer ekinga ishlov bermasa, bir gektar yerdan 40 tsentner hosil oladi deb hisob- laymiz. Agar ekinga qo‘shimcha bir marta ishlov berilsa, hosil 50 ts.ga ko‘tarilishi mumkin. Ikkinchi ishlov berish hosilni 57 ts. ga, uchinchisi - 61 ts.ga, to‘rtinchisi, aytaylik 63 ts.gacha oshiradi. Ekinga keyingi ishlov berishlar faqat juda kam yoki nolga teng bo‘lgan qo‘shimcha hosil beradi. 235 Uzoq muddatli davrda barcha resurslar miqdori o‘zgaradi. Shu sababli bu davrda o‘rtacha xarajatlarning o‘zgarishi tamoyilini ishlab chiqarish miqyosi o‘sishining ijobiy va salbiy samarasi yordamida tushuntirish mumkin. Ishlab chiqarish miqyosining ijobiy samarasi shunda namoyon bo‘ladiki, korxonada ishlab chiqarish hajmi o‘sib borishi bilan, bir qator omillar ishlab chiqarish o‘rtacha xarajatlarining pasayishiga ta‘sir ko‘rsata boshlaydi. Bu omillar quyidagilar: 1) mehnatning ixtisoslashuvi; 2) boshqaruv xodimlarining ixtisoslashuvi; 3) kapitaldan samarali foydalanish; 4) ikkilamchi mahsulotlar ishlab chiqarish. Korxonada ishlab chiqarish hajmi o‘sib borishi bilan qo‘llaniladigan mehnatning ixtisoslashuv darajasini oshirish imkoniyati ortib boradi. Ishlab chiqarish jarayonida besh yoki oltita operatsiyani bajarish o‘rniga, endi har bir ishchi bitta yagona vazifani oladi. Bitta vazifani bajarish esa, ishchining mehnat unumdorligini o‘stiradi. Bu ishlab-chiqarish xarajatlarining kamayishiga olib keladi. Ishlab chiqarish miqyosining kengayib borishi chuqur ixtisoslashuv tufayli boshqarish bo‘yicha mutaxassislar mehnatidan ancha yaxshi foydalanish imkoniyatini beradi. Bu oxir oqibatda samaradorlikning oshishi va mahsulot birligiga ishlab chiqarish xarajatlarining kamayishiga olib keladi. Korxonaning iqtisodiy ahvoli u ishlab chiqarayotgan tovarlarning narxiga bog‘liq bo‘ladi. Agar narx o‘rtacha iqtisodiy xarajatlarini qoplasa bunda iqtisodiy foyda nolga teng bo‘ladi. Agar o‘rtacha iqtisodiy xarajatlar mahsulot narxidan past bo‘lsa, korxona qo‘shimcha iqtisodiy foyda oladi. Bunda ishlab chiqarishni kengaytirish imkoniyati ham mavjud bo‘ladi. Download 6.4 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|