Bàrchà mîddàlàr ko‘p sînli bo‘linmàs zàrràlàrdàn àtîm

Frànk–Gårs tàjribàsi. Nåmis fiziklàri D.Frànk và G.Gårs

elåktrînlàrning gàz àtîmlàri bilàn to‘qnàshuvini tutuvchi pîtånsiàl-

làr  usulidà  o‘rgànib  (1913- yil),  àtîm  enårgiyasi  qiymàtlàrining

diskråtligini tàjribàdà isbîtlàdilàr. Òàjribàning sõåmàsi 53- ràsmdà

kåltirilgàn.

Simîb bug‘làri bilàn to‘ldirilgàn, hàvîsi so‘rib îlingàn nàydà

kàtîd  (Ê),  ànîd  (À)  và  to‘rlàr  (Ò

1

  và  Ò

2

)  bo‘lgàn.  Êàtîddàn

E

h

, eV

-0,54

-0,85

-1,51

-3,39

-13,6

1

2

3

4

6

5

n = ¥

Pashen

seriyasi

Balmer

seriyasi

Layman

seriyasi

52- rasm.

---

106

chiqqàn và 1- sîhàdà tåzlàshtirilgàn elåktrînlàr 2- sîhàdà simîb

àtîmlàri bilàn to‘qnàshàdi. Bunda ular simob atomlarini g‘àlàyon-

làntirishi mumkin. Bîr nàzàriyasigà muvîfiq, àgàr chindàn hàm

simîb  àtîmlàrining  enårgåtik  sàthlàri  diskråt  bo‘lsà,  ulàr  fàqàt

mà’lum enårgiyani îlib, birîrtà g‘àlàyonlàngàn hîlàtgà o‘tishlàri

mumkin. Shuning uchun elåktrîn simîb àtîmlàri bilàn to‘qnàsh-

gàndà àtîmning stàtsiînàr hîlàtlàri îràsidàgi enårgiya fàrqigà tång

enårgiyaniginà yo‘qîtadi.

54- ràsmdà ànîd tîkining tåzlàshtiruvchi pîtånsiàlgà bîg‘la-

nishi  ko‘rsàtilgàn.  Êo‘rinib  turibdiki,  tåzlàshtiruvchi  pîtånsiàl

4,86 V gà yetgunchà tîkning qiymàti îrtib bîràdi và so‘ngrà kåskin

kàmàyadi.  Bu  hîl  U  =  2 · 4,86  V  và  U  =  3 · 4,86  V  làrdà  hàm

tàkrîrlànàdi.

Ànîd tîkining bundày o‘zgàrishigà sàbàb nimà? Elåktrînning

enårgiyasi eU = 4,86 eV bo‘lgunchà, u simîb àtîmini g‘àlàyon-

làntirà  îlmàydi  và  shuning  uchun  hàm  ànîd  tîki  o‘sà  bîràdi.

Elåktrînning enårgiyasi simîb àtîmini g‘àlàyonlàntirishgà yetàrli

bo‘lgàndàn  so‘ngginà  o‘z  enårgiyasini simîb  àtîmigà  båràdi  và

natijada enårgiyasini yo‘qîtgàn elåktrîn kàtîdgà yetib bîrîlmày,

ànîd tîki kåskin kàmàyadi. Òåzlàshtiruvchi pîtånsiàl îrtishi bilàn

elåktrîn ikki và uch màrtà simîb àtîmlàri bilàn to‘qnàshib, ulàrni

g‘àlàyonlàshtirish qîbiliyatigà egà bo‘lishlàri mumkin.

K

1

2

3

A

G

T

1

T

2

53- rasm.

4,86

4,86

4,86

I

0

5

10

15

j, V

54- rasm.

---

107

Frànk và Gårs tàjribàlàrining ko‘rsàtishichà, simîb àtîmlàri

bilàn to‘qnàshgàn elåktrîn o‘z enårgiyasining faqat mà’lum qismini

ulàrgà bårishi mumkin. Bu enårgiya 4,86 eV gà tång bo‘lib, àsîsiy

hîlàtdàgi simîb àtîmi yutishi mumkin bo‘lgàn eng kichik enårgiya

pîrsiyasidir. Shundày qilib, àtîmdà stàtsiînàr hîlàtlàr màvjudligi

hàqidàgi Bîr nàzàriyasi tàjribàdà to‘là isbîtlàngàn.

Bîrning ikkinchi postulàtigà muvîfiq, DE = 4,86 eV enårgiya

îlib g‘àlàyonlàngàn simîb àtîmi yanà qàytib àsîsiy hîlàtgà o‘tgàni-

dà shu enårgiyagà mîs kåluvchi nurlànish chiqàrmîg‘i kåràk. Àgàr

l =

hc

E

D

 ekànligini nàzàrdà tutsàk, l » 0,255 mm và bu ultràbinàfshà

nurlànishgà  to‘g‘ri  kålishini  tîpàmiz.  Òàjribà  hàqiqàtàn  hàm

l » 0,254 mm to‘lqin uzunlikli ultràbinàfshà nur chiqishini àniqlàdi.

Bu esà Bîrning ikkinchi pîstulàti hàm to‘g‘ri ekanligining isbîtidir.