Бухгалтерия ҳисоби ҳисобварақалари ва икки ёқлама ёзув режа

Сана	Ёзув мазмуни	Сумма	Сана	Ёзув мазмуни	Сумма
5.01 20.01	Банкнинг қисқа муддатли ссуда-си қайтарилди Банкка қисқа муддатли ссуда қайтарилди	90 000 110 000	15.01 27.01	01.01 га сальдо Банкдан қисқа муддатли ссуда олинди Банкдан қисқа муддатли ссуда олинди	120 000 100 000 150 000
	Айланмалар	200 000		Айланмалар	250 000
				01.02.2004 йилга (сальдо)	170 000

Пассив ҳисобварақларда пировард қолдиқ қуйидагича чиқарилади:

Ся = Сб + Ак – Ад

170 000 = 120 000 + 250 000 – 200 000

Актив ҳисобварақаларда сальдо фақат дебетли бўлиши мумкин, чунки маблағларни мавжуд бўлганидан ортиқча сарфлаб бўлмайди, пассив ҳисобварақалар бўйича сальдо фақат кредитли бўлади, чунки қарзни қоплашда, корхона қарзидан кўпроқ миқдорда тўламайди.

Активлар акс эттирадиган актив ҳисобварақалар бўйича ва активлар манбалари кўрсатиладиган пассив ҳисобварақалар бўйича қолдиқлар баланс билан боғланади, яъни актив ҳисобварақалар қолдиқлари баланс активида, пассив ҳисобварақалар қолдиғи эса пассивида кўрсатилади.

Шунингдек контрактив ва контрпассив ҳисобварақалар ҳам қўлланилади.

Контрактив ҳисобварақалар – бу пассив ҳисобварақалар, лекин активнниг соф қийматини ҳисоблаш учун улар бўйича сальдо муайян актив ҳисобварағининг сальдо суммасидан айирилади. Масалан, 0200 “Асосий воситаларнинг эскиришини ҳисобга олувчи ҳисобварақалар” гуруҳининг ҳисобварақалари ўз моҳияти бўйича пассив ҳисобварақалардир, лекин улар баланснинг активида 0100 “Асосий воситаларни ҳисобга олувчи ҳисобварақалар” гуруҳи ҳисобварақаларидан кейин жойлаштирилади, чунки асосий воситалар қолдиқ қийматини ҳисоблаш учун уларни қийматини камайтиради. Бундай ҳисобварақаларга 4010 “Харидорлар ва буютмачилардан олинадиган ҳисобварақалар” ҳисобварағига нисбатан контрактив бўлган ва харидорлар дебиторлик қарзи суммасини камайтириб унинг соф суммасини кўрсатадиган 4910 “Даргумон қарзлар бўйича резерв” ҳисобварағи киради.

Контрпассив ҳисобварақалар – бу актив бўлган ҳисобварақалардир, лекин муайян пассив ҳисобварақалар бўйича қолдиқларни камайтириш учун улар бўйича қолдиқ баланснинг пассивида акс эттирилади. Масалан, 8600 “Сотиб олинган хусусий акциялар ҳисоби ҳисобварақалари” гуруҳининг ҳисобварақалари актив ҳисобварақалар бўлганлиги билан, улар баланснинг пассивида 8300 “Устав капитали ҳисоби ҳисобварақалари” гуруҳидан кейин жойлаштирилади ва акциядорлик жамиятининг акциядорлик капитали камайишига олиб келади.

2. Корхоналарнинг хўжалик фаолияти кўп сонли операциялар ва хўжалик вазиятларидан ташкил топади. Уларнинг ҳаммаси мол – мулкнинг ёки унинг манбалари таркибида ёхуд бир вақтнинг ўзида иккаласида ўзгаришларни юзага келтиради.

Бухгалтерия ҳисоби ҳисобварақаларида хўжалик операциялари натижасида юз берадиган ўзгаришларни акс эттириш учун икки ёқлама ёзув усули қўлланилади.

Икки ёқлама ёзув шундай ёзувчи, унинг натижасида ҳар бир хўжалик операциясининг суммаси ҳисобварақаларда икки маротаба: бир ҳисобварақ дебетида ва айни вақтда ўзаро боғланган бошқа ҳисобварақ кредитида акс эттирилади. Чунки хўжалик операциялари юзага келадиган ўзгаришлар икки ёқлама хусусиятга эга ва ҳисобнинг икки алоҳида объектига, бинобарин, иккита ҳисобвараққа дахл этади. Ҳар бир хўжалик операцияси икки ҳодисага олиб келади.

Чунончи, агар корхона товарларни харид қилса, бир томондан, омборда товарлар қолдиғи кўпаяди ва бошқа томондан, албатта ушбу товарлар қандай манбалар ҳисобига харид қилинганлиги кўрсатилади: нақд пулга сотиб олинганда нақд пул камаяди, кредитга харид қилинганда ушбу товарларни етказиб берувчиларга қарз пайдо бўлади. Шунинг учун, хўжалик операциясини бухгалтерия ҳисоби ҳисобварақаларида акс эттириш мақсадида ўзаро боғланган ҳисобварақда биргина суммани қайд этиш зарур.

1494 йилдаёқ итальян математиги Лука Пачоли икки ёқлама ёзув усулини асослаб берган. Унинг ҳисобварақлар ва ёзувлар тўғрисидаги рисоласида кўрсатилишича, ҳисобварақалар бўйича ёзувларни бир вақтнинг ўзида “бермоқ” ва “эга бўлмоқ” остида қайд этиш зарур ва агар “бермоқ” ва “эга бўлмоқ” остида қайд этиш зарур ва гар “бермоқ” ва “эга бўлмоқ”да жойлаштирилган суммалар қўшилса, якунлар бир хил чиқиши керак.

Хўжалик операциялари ҳисобварақаларида икки ёқлама ёзув усули билан акс эттириш тартибини қуйидаги мисолларда кўриб чиқамиз.