Бури зиёму аммадов


Download 4.09 Mb.
Pdf ko'rish
bet14/79
Sana30.08.2023
Hajmi4.09 Mb.
#1671390
1   ...   10   11   12   13   14   15   16   17   ...   79
Bog'liq
Pedagogika (Bo\'ri Ziyomuhammadov)

Таълим-тарбия 
с о ^ а с и н и
таджик, этувчи или со^асининг тадк,и- 
кот объекти, предмети ва мак,сади. Инсон таълим-тарбияни она 
корнида эканлигидан бошлаб, то кабрга киргунга кдцар олиши 
керак. Демак, таълим-тарбия биринчидан, жараён, иккинчидан, 
у узлуксиз, шунинг билан бир каторда у бир бутун. Айнан шу 
узлуксиз таълим-тарбия жараёнини педагогика илми урганади. Шу 
сабабдан умумий педагогика илмининг тадкикот объекти расмий 
узлуксиз таълим-тарбия жараёнидир (3-расм).
Умумий педагогиканинг тадкикот объекти расмий узлуксиз таъ­
лим-тарбия жараёни экан, унинг тадкикот предмети нима були­
ши мумкин? Илмшунослик фани бизга х,ар кандай илмнинг тад­
кикот предмети уни тадкикот объектини бир бутун килиб турув­
чи к,исмлари орасидаги алокддорликлари булади, деб ургатади.
Шу коидадан келиб чикиб фикр юритадиган булсак, умумий 
педагогика илмининг тадкикот предмети педагогик жараённи бир 
бутун килиб турувчи асосий элементлари булган таълим берувчи- 
нинг укув дастур ва дарслик, укитишнинг усул ва услублари \амда 
укитиш нинг техник воситалари ёрдамида таълим олувчи, яъни 
укувчи ва талабалар билан билим бериш \амда билим олиш май- 
лида кечадиган муносабатлардир. Улар педагогик муносабатлар 
дейилади (4-расм).
Умумий педагогиканинг тадкикот объекти
3-расм. Расмий Узлуксиз таълим-тарбия жараёни.
26
www.ziyouz.com kutubxonasi


~ Умумий педагогиканинг тадкикот предмети. 
] Бошкарувчи элемент.
Бошкарилувчи элемент.
 
Иштирок этувчи элементлар.
4-расм. Дарснинг бир бутунлиги.
Педагог ва талаба орасида кечадиган педагогик муносабатлар- 
ни таджик, к,илувчи илм-фанни алох,ида ном билан дидактика аейи- 
лади. Дидактикага дарслигимизнинг кейинги са^ифаларида батаф- 
силрок, тухталамиз.
Педагогиканинг таълим берувчилар ва таълим олувчилар ора­
сидаги муносабатларни таджик, к,илишдан ягона мацсад, бундай 
муносабатларнинг кечиш цонуниятларини аник^аш дир. Педаго­
гик муносабатларнинг кечиш конуниятларини билгандан кейин, 
бу конуниятлардан келиб чикиб, даре бериш усул ва услублари 
яратилади. Педагогиканинг бу томонини эса унинг методика (ус- 
лубият) деган тармоги тадкик, килади. У мумпедагогик усул ва 
услубларни муайян фанга мослаштириб, унинг таълим ва тарбия 
бериш хусусий усулларини яратувчи яна фан тармоклари мавжуд. 
Н атижада педагогика ф ан лар и н и н г мажмуи пайдо булган. Бу 
масалага кейин батафеил тухталамиз.
www.ziyouz.com kutubxonasi


Педагогика уз тадкикотларини олиб бориш жараёнида куйида- 
ги анъанавий тадкикот усуллари х,исобланувчи — тарихий ва ил­
мий адабиётларни та)ушл килиш; укув-услубий хужжатларни урга­
ниш; фанлардан билим бериш амалиётини кузатиш; педагогик 
тажрибалар олиб бориб, уларнинг якунини синтезлаш; максадли 
сух,бат; киёсий тасниф; таккослаш; статик ва бошка усуллардан 
фойдаланади. Шу билан биргаликда, педагогика тадкикотнинг нис- 
батан янги х,исобланувчи — мажму ёндашув; моделлаштириш, шу 
жумладан, математик моделлаштириш; графоаналитик; социоло­
гик тадкикот усуллари ва бошкалардан унумли фойдаланади.
Энди илм-фанда нисбатан янги булган мажму ёндашув усули 
билан азиз талабаларни таништириб чикамиз.
Й игирманчи аср урталарига келиб объектив борлик тугриси- 
даги маълумотлар шу даражада ортиб кетдики, аср бошида гуёки, 
шаклланиб битган, деб хисобланган фан тармоклари тараккий 
этиши натижасида уларнинг турлари карийб ун баравар купайди. 
Урганиш объекти ва тадкикот усуллари жих,атидан, уларнинг 
ф анлараро интегратив турлари вужудга кела бошлади. Билим 
х,ажми, тури ва сифати ортиб бораверди. Бу билимларни кенг 
оммага етказиш ва уларнинг тафаккурига сингдириб, хотирала- 
рида саклаб колишлари учун дунёни бошкача тушуниш тартиби 
пайдо була бошлади. Объектив борликни чексиз куп, содда ва му­
раккаб, катта ва кичик, жонли ва жонсиз, тикланувчи ва тиклан- 
майдиган, бир томонга йуналтирилган хамда куп томонли ва х,оказо 
хусусиятларга эга булган мажмулар сифатида идрок килиш шу 
тараккиёт ма^сулидир. Н арса ва ходисаларга мажму сифатида 
ёндашиш ривожлана бориб, киска муддат ичида узининг хусусий 
конуниятларига, атама ва тушунчаларига эга була бошлади. Н а­
тижада мажмулар назарияси вужудга келди. Мажмулар назарияси 
жуда х,ам тараккий этган назария булиб, уз конуниятларига, кате­
гория аппаратига ва уларни оммага етказувчи махсус журнал ва 
илмий нашрига эга. Мажмулар назариясини яхши эгаллаган ин­
сон махсус фикр юритиш услубига эга булади.
Мажмулар назариясига тулик асосланувчи олий математика- 
нинг булими, кибернетика, космонавтика, робототехника каби 
илм -ф ан тармоклари мавжуд.
Мажмулар назариясидан дунёни англаш усули сифатида фойдала- 
нувчи фанлар кундан-кунга ортиб бормокда. Бугун муайян фаннинг 
тараккий этганлик даражаси ва х,ар бир олимнинг етуклиги улар маж­
мулар назариясидан накадар унумли фойдаланганлиги билан белги- 
ланмокда. Мажмулар назарияси педагогикага XX асрнинг 70-йилла- 
рида кириб келиб, педагогик технология бу жараённинг ма^сулидир.
«Мажмулар назарияси» (теория систем), «Мажмули ёндашув» 
(системный подход) ва уларга тегишли булган тушунчалар Узбе-
www.ziyouz.com kutubxonasi


кистонга нисбатан якинда кириб келди. Бу тушунчалар У збекис­
тан олимлари томонидан турлича талкин килиниб, илмий жамо- 
атчилик орасида «мажмуали ёндашув», «тизимли ёндашув» ва 
«мажму ёндашув» каби атамалар билан кулланиб келинмокда. 
Илмдаги коят мураккаб ушбу ижтимоий воцеликни бу тушунча- 
ларнинг ^аммаси \ам тула ифода этмайди.
«Мажмуалар назарияси» ва «Мажмуали ёндашув» деган суз 
бирикмаларидаги «Мажмуа» тушунчаси биз урганаётган вокелик- 
ни мутлак,о ифода этмайди. Чунки «мажмуа» (эътибор беринг, 
«мажму» сузидан «а» х,арфи билан фаркланади) сузи русчадан 
«комплекс» деган тушунчани билдиради.' Бундай ёндашув х,ам ас- 
лида мавжуд. Унда баъзи бир хусусият ва жи^атлари, масалан, ёши, 
ранги, шакли, товуши ва ^оказолар ухшашлигига к,араб бирлаш - 
тирилган нарса ва ^одисалар йигиндисига айтилади.
«Тизимли ёндашув» деган тушунча, мажму (система)ни клас­
сик ёки арифметик талкинни ифодалайди. Холбуки, мажмулар на­
зарияси (яъни, теория систем)да «тизим» тушунчаси тизимли маж­
му (яъни, «линейная система») мазмунини бериб, мажмунинг минг 
туридан бир турини ифодалайди холос. «Мажму» деб, узаро ф унк­
ционал алокддорликда булиб, бир бутунликни ташкил килувчи 
Кисмлар бирикмасига айтилади. «Ф ункционал алокдцорликда 
булган» деб, мажмуни ташкил килувчи к,исмларнинг тадрижий 
ривожи натижасида уларнинг ички заруриятидан келиб чиккан 
богликдикларга айтилади.
Хар кандай мажму икки ва ундан ортик кисмлардан ташкил 
топган булиб, айни вактда, узи \а м узидан юкори погонадаги 
мажмуга кием булиб киради. Унинг кисмлари х,ам бир погона 
пастдаги мажмулар х,исобланиб, улар ?^ам бир неча кисмлардан 
иборат буладилар. Бу аддиса чекли булиши ва чексиз давом эти- 
ши мумкин.
Масалан: одамнинг кузи бир бутун нарса — мажму. У куз ол- 
маси, гав^ари, киприклар, ковок ва \о к азо бир неча кисмлардан 
ташкил топган. Куз олмаси ёки киприги, уз навбатида, мажму булиб, 
бир неча кисмлардан ташкил топади. Кузнинг узи мустакил маж­
му була туриб, Узидан бир погона юкори турган юз деган мажмуга 
кием булиб киради ва \оказо. Ёки автомаш инанинг гилдирагини 
олиб кУрсак, у бир бутун нарса — мажму булиб, узаро функционал 
боглик булган бир неча кисмлардан иборат, шу билан бирга Узи 
машинанинг бир булаги, кисми ^исобланади. Ижтимоий \оди са- 
лардан мисол келтирадиган булсак, «туй» деган мажму бир бутун­
ликни ташкил килиши билан бирга, бир неча — туй тараддуди, 
туйнинг боши, авжи ва охири деган узаро функционал боглик 
кисмлардан иборат. Бу кисмларнинг х,ар бири мажму \исобланиб, 
уз навбатида, бир неча кисмлардан ташкил топади. Шу билан бир-
www.ziyouz.com kutubxonasi


галикда туйнинг узи миллий урф-одатлар ва анъаналар деган иж­
тимоий хддисанинг бир к,исмидир ва х,оказо. Ер юзи *амда Кои- 
нотдаги барча нарса, электрондан тортиб, самодаги Сомон йулига- 
ча ^амда бутун хддисалар, оддий кайфиятингиздан тортиб, жа^он 
урушигача мажму сифатида ёндашиш лозим. Шунинг ичига, аввал 
кузатганимиздек, таълим-тарбия жараёни ^ам киради. Юкорида 
кайд килинганидек, мажмуни ташкил килувчи кисмлар деб, факат 
узаро узвий, яъни функционал алокддорликда булган кисмларга ай- 
тилади. Чунки нарса ва х,одисаларда функционал алокадор булма­
ган боиш кликлар ^ам жуда куп. Илмнинг вазифаси ана шу функ­
ционал алокддорликларни бошка турдаги бопшкликлардан ажра- 
тиб бериш дан иборат. Ф ункционал алокадорликлар нарса ва 
^одисанинг тадрижий ривожининг ички заруриятидан келиб чи- 
Киб, мажмуни ташкил килувчи кисмларидан бирининг хусусияти 
узгарса, бошка кисмларининг х,ам хусусияти узгаришга учрайди. 
Буни функционал алокадорлик дейилади. Мажмулар замон ва ма- 
конда мавжуд булиб, вакт утиши билан мажмунинг баъзи бир ху- 
сусиятлари >^ам узгаради. Мажмуларнинг ^ар бири факат узига хос 
хусусиятларга эга булиб, бир-биридан шу хусусиятлар йигиндиси 
билан ажралиб туради. Мажмунинг хусусияти факат мажмулар би­
лан алокаларда намоён булади. Алокадорлик деб, мажму хусусия- 
тини пайдо килувчи узвийликка айтилади. Богликлилик эса факат 
уларнинг намоён булишидир. Х,ар кандай богликлик замирида 
алокадорлик ётавермайди. Янги хусусиятни яратувчи алокадорлик 
функция дейилади. Нарса ва ^одисаларнинг функцияга булган нис- 
бати функция намоён булишининг асоси, мажмунинг ажралмас кис- 
мидир. Функциялар оркали мажмулар ^олати аникданади. Мажму 
хрлатининг кетма-кет намоён булиши жараён дейилади. Мажму, 
уни ташкил килувчи кисмлар, факат уз погонасидаги мажмулар 
орасидаги алокадорликларда намоён булади.
Бир мажмунинг таш кил килувчи кисмларнинг биронтаси уз 
погонасидаги мажму кисмлари билан баробар бошка погонадаги 
мажму кисмлари билан алокадорликда булса, у бир вактнинг узи­
да бош ка мажмуни ташкил килишда иштирок этган булади. Чун­
ки х;ар кандай мажму асосини алокадорлик ташкил килади деб 
айтилди. Алокадорликлар нарса ва ^одисаларнинг табиий тадри- 
жидан келиб чикиб, киши ихтиёридан ташкарида мавжуддир.
Субъектив, яъни инсон хох,иш-истагидан келиб чиккан ва киши 
тасаввурида намоён буладиган сунъий алокадорликлар ^ам мав­
жуд. Бундай алокадорликлар антропоген алокадорликлар дейила­
ди. Бундай алокадорликка асосланиб шаклланган мажму ^ам сунъ­
ий булади.
Сунъий алокадорликлар объектив конуниятлардан келиб чикиб, 
Кисмлар тадрижини ички заруриятидан пайдо килинган булса, улар
www.ziyouz.com kutubxonasi


амалиётда хак,ик,ийга айланади. Хар кандай оддий машина ва имо- 
ратдан тортиб, мураккаб харакатларни бажарувчи робот ва космик 
кемалар бунга мисол була олади. Аксинча, сунъий алокддорликлар 
ва улар асосида шакллантирилган нарса ва ходисалар объектив 
конуниятларга зид холда яратилган булса, улар амалиётда уз тас- 
д и р и н и
топа олмай, инсон тафаккурида хаёлий нарса ёки ходиса 
булиб колаверади. Уни мажбурий равишда амалга ош ирилса, у 
муваффакиятсизликка учрайди. Бунга битгандан кейин кулаб туш- 
ган иншоот хамда хаёлий гояларга асосланиб курилган ва кейин 
инкирозга учраган коммунизм жамияти мисол була олади.
Мажмулар уз асосларига, функционал алокдцорликлар проек- 
цияси шаклига кура куйидаги гурухларга ажралади: тартибли ва 

Download 4.09 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   10   11   12   13   14   15   16   17   ...   79




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling