Бурҳониддин марғиноний исми, унвони ва куняси хусусида

Arxeologik materiallar va yoz manbalarning guvohlik berishicha milodiy eraning VI asridan boshlab, to arablar istilosigacha Kosonda Turk xoqonligining ishonchli davlat vakillari o‘tirgan. Shaharning arki-a’losi va salobatli mudofaa devorlarining qoldiqlari shu kunlarda ham qad ko‘tarib turibdi.Tadqiqotlar davomida oz bo‘lsada shahar hunarmandlari yasagan har-xil sopol idishlari topildi. Idishlar o‘zining yasalish texnikasi va texnologiyasi jihatidan yuqori sifatli bo‘lib, ularni shahar hunarmadlari yasaganligi ko‘rinib turibdi. IX-XI asrlarga kelganda qadimgi Koson shahri o‘zining avvalgi siyosiy maqeini yo‘qotadi, ya’ni manbalarda poytaxt shaharlar qatorida tilga olinmaydi. Lekin u Kosonsoy vohasining iqtisodiy va madaniy markazi sifatida hozirgi Kosonsoy o‘rniga ko‘chadi. XII asrda esa Koson ko‘p pog‘onali Qoraxoniylar saltanatining poytaxt


¹O‘sha asar. O‘sha bet.
² Bu haqda qarang: Bernshtam A.N. Istoriko-arxelogicheskie ocherki sentralnogo Tyan- Shanya i Pamiro-Alaya.(MIA). M.-L., 1952. № 26; Zadneprovskiy Yu.A. Issledovanie drevnego Kasana // AO. 1983 goda. M., 1985; Anarbaev A.A. Kasan gorod-stavka, lager-krepost // Fergana v drevnosti i srednevekove. Samarkand, 1994.
shaharlaridan biriga aylanadi. Bu yerda Qoraxoniylar davlatining xazinaxonalaridan biri joylashagan bo‘lib, tanga pullar zarb qilingan”¹.
O‘rta asrlarda nafaqat Farg‘ona vodiysida, balki Movarounnahrning siyosiy-ijtimoy va madaniy turmushida Koson shahri va Kosoniylar nisbasi bilan mashhur allomalarning o‘ziga xos o‘rni bo‘lgan. Sam’oniy bu borada Qoraxoniylar hukmdorlari Xizrxon (1080-1089) va uning vorisxo‘ri Ahmadxon (1089-1095) davrida Samarqandning qoziligidan vazirlik darajasiga tayinlanib, so‘ngra o‘ldirigan Abu Nasr Ahmad ibn Sulaymon al-Kosoniy nomini tilga oladi². Qolaversa, Qoraxoniylar davridagi Movarounnahr fiqx maktabining mashhur vakillaridan biri, “Malik al-ulamo” unvoniga sazovor bo‘lgan Alo’ ad-din Abu Bakr ibn Masud ibn Ahmad al-Kosoniy (1110-1191) Kosonda tug‘ilib o‘sgan edi³. Najmuddin an-Nasafiyning “Al-qand fiy zikri ulamoi Samarqand” asarida yana bir kosonlik olim Abuljud Ato al-Kosoniy nomi tilga olinadi:
“Abuljud Ato ibn Ahmad ibn as-Sodiq al Xolidiy al-Kosoniy – qozi imom. (Yirik lashkarboshi, “Ollohning qilichi” degan faxriy unvon sohibi) Xolid ibn al- Valiyd raziyallohu anhuning avlodlaridan bo‘lib, uzoq vaqt Samarqandda yashagan, so‘ng Kosonga qaytib, o‘sha yerda shahid bo‘lgan”⁴. Jamol Qarshiyning keltirgan ma’lumotlariga ko‘ra, unga bolaligida ustozlik qilgan zot ham kosonlik bo‘lgan:
“Zahir al-milla va-d-din Ashraf ibn Najib ibn Muhammad al- Kosoniy. U shundayki zotki onalar xali unga o‘xshashini dunyoga keltirmagan... Yoshim hali 12 ga to‘lmasdan burun men uni Olmaliqda uchratdim va uning har doim oldida turuvchi “ al-Arabiyat fi tarjimat al-Qur’on” asarini o‘qiy boshladim. 640 (milodiy 1242) yilning boshida u menga Payg‘ambar (s.a.v.) hadislaridan o‘rgatdi... Oradan bir necha yil o‘tib u (Olmalig‘dan) Qoshg‘arga keldi va 659 yilning muharrama oyida (1260 yil dekabr – 1261 yil yanvar) shu yerda olamdan o‘tdi”⁵.
Taniqli sharqshunos olim A. Xo‘jaev o‘zining “Buyuk ipak yo‘li – hayot va taqdirlar daryosi” maqolasida o‘rta asrlarda Xitoy poytaxti Pekinda mudarrislik qilgan kosonlik olim haqida qiziqarli ma’lumotlar keltiradi:
“Xitoyga borib faoliyat ko‘rsatgan ajdodlarimiz orasida olimlarning o‘rni nihoyatda katta bo‘lgan. Afsuski, bu haqdagi ma’lumotlar hamon xalqimiz uchun noma’lumligicha qolmoqda...