Buxoro — Oʻzbekiston Respublikasining qadimiy shaharlaridan biri, Buxoro viloyatining maʼmuriy, iqtisodiy va madaniy markazi. Buyuk ipаk yoʻlida yirik tijorat markazlaridan boʻlgan. Oʻzbekistonning janubiy-gʻarbida

Chigʻatoy ulusi tarkibida
Asosiy maqola: 
Chigʻatoy ulusi
Chigʻatoy ulusi
tarkibiga kirgan Buxoro keyinchalik 1238, 1263, 1273—1276-yillarda ham
qattiq buzgʻunchilik va vayronkorlikka mubtalo etildi.

---

1316-yil kuzida 
Huloku ulusi
moʻgʻullarining Buxoro shahri va 
vohasini
soʻnggi bora vayronaga
aylantirishdi va talon-taroj qilishdi. Shu bois 1333-yili Buxoro orqali oʻtgan marokashlik
sayohatchi 
Ibn Battutaning
: «Bir nechasini eʼtibordan soqit qilganda, hozirgi vaqtda Buxoro
masjidlari, madrasalari va bozorlari vayrona holida yotibdi», — deya yozganiga aslo
ajablanmasa ham boʻladi.
Shunday qilib, shahar bir necha bor qirgʻin va talon-taroj qilinib, aholisi haydab ketilganligi va
shaharga oʻt qoʻyilganligiga qaramay, Buxoro asta-sekin qaddini rostlay bordi. Bunga uning
faqat 
Buyuk ipak yoʻli
chorrahasida anʼanaviy joylashgan yirik savdo, hunarmandchilik va
madaniyat markazlaridan biri sifatidagi mavqeigina emas, balki bu davrga kelib uning
maʼnaviy-diniy markaz, musulmon olamining Sharqiy Makkasi sifatida uzil-kesil qaror
topganligi ham katta imkon berdi. Shuning uchun moʻgʻul hukmdorlarining ogʻir yillarida ham
Buxoro 
Movarounnahrning
 yirik iqtisodiy va siyosiy markazi — ikkinchi poytaxti boʻlib
qolaverdi.
Mahmud Torobiy qoʻzgʻoloni
Asosiy maqola: 
Mahmud Torobiy qoʻzgʻoloni
1238-yili Buxoro viloyatida moʻgʻullar zulmiga qarshi qoʻzgʻolon koʻtarildi. Uni 
Mahmud
Torobiy
 boshqardi. Buxoroda ham uning koʻplab tarafdorlari va izdoshlari paydo boʻldi.
Shulardan biri shaharda sufiy sifatida mashhur, zodagonlar naslidan boʻlgan 
Shamsuddin
Mahbubiy
 edi, uning qarashlari ruhoniy arboblar qarashlaridan keskin farq qilgan.
Buxoroning hamma mehnatkash ommasi tomonidan qoʻllab-quvvatlangan qoʻzgʻolon ancha
muvaffaqiyatli boʻldi. Qoʻzgʻolonni bostirish uchun yuborilgan moʻgʻul qoʻshinlari tor-mor
keltirilib, 10000 ga yaqin askaridan ajraldi. Ammo qoʻzgʻolonchilar jangda oʻzlarining 2 nafar
sardorlarini qurbon berishdi, oqibatda keyingi jangda qoʻzgʻolonchilar magʻlubiyatga
uchradilar. Qoʻzgʻolon beshafqatlarcha bostirildi.
Mahmud va Masʼud Yalavoch Xorazmiylar hokimligi davrida
Shaharning 
Chingizxon
tomonidan tayinlangan birinchi moʻgʻul hokimi Buka Numa edi, ammo
oliy 
Oʻqtoyxon
 hukmdorligi davridayoq butun hokimiyat toʻla-toʻkis ijarador 
Mahmud Yalavoch
Xorazmiyga
 oʻtdi. 
Juvayniyning
 soʻzlariga qaraganda, Mahmud Yalavoch va uning oʻgʻli
Masʼudbekning
farogʻatli hokimligi tufayli mamlakat moʻgʻullar vayronidan butunlay tiklandi.
Buxoro buyuk rivojlanish darajasiga yetdi, binobarin, bironta musulmon shahri aholi soni,
omma boyligi va fanning yuqori darajada rivoji boʻyicha Buxoro bilan bahslasha olmas edi.
Mahmud Yalavochning bu yerga kelishi bilan Buxoroning qirgʻin qilinishi toʻxtadi. U soliq
undirish vositasida savdo-iqtisodiy faoliyatning yangidan rivojlanishi va uni moʻgʻul
qoʻshinlarining takroriy vayronagarchiligidan himoya qilish uchun katta kuch sarfladi. Shu

---

harakatlari tufayli, u keyichalik Chigʻatoy ulusidan soliq yigʻishni boshqarish lavozimidan
chetlatildi. Biroq, koʻp oʻtmay, Mahmud Yalavoch oʻrniga moʻgʻullarning oliy xoni Oʻqtoyning
talabi bilan uning oʻgʻli Masʼud oʻtqazildi. Masʼud bu lavozimda, kichik tanaffus bilan umrining
oxirigacha — 1289-yilga qadar xizmat qildi.
Aytilishicha, Masʼudbek Buxoroni juda sevardi, shu bois u shaharni asta-sekin muhtasham
binolar bilan goʻzallashtirdi. Shulardan biri 
Masʼudiya madrasasidir
. Uning davrida Buxoroda
Chingizxonning oʻgʻli 
Tuluyning
 bevasi, 
nasroniy
diniga eʼtiqod qilgan 
Munkexonning
(1251—
1259) volidasi Suyurkoʻkteni beka mablagʻi hisobidan 
Xoniya madrasasi
bunyod etilgan. Har
ikki madrasa 
Registonda
joylashib, ularning har birida, goʻyoki, 1000 ga yaqin talaba tahsil
koʻrgan, ajoyib kutubxonalari ham boʻlgan. Xoniya madrasasining 
mudarrisi
va 
mutavallisi
mashhur ilohiyotchi olim, 
Najmiddin Kubroning
 muridlaridan biri, 
Kubroviylik
tariqatining
davomchisi 
Sayfiddin Boharziy
edi.
1262—1263-yillarda Buxoroga aka-uka Pololar (Niccolò va Matteo) tashrif buyurishdi, ular bu
shaharni katta va ulugʻvor shahar sifatida tavsiflaydi. Ularning buyerda uch yil turib
qolishlariga toʻgʻri keldi. Ular Buxoroni 1264-yilda tark etishdi.
Hulokuning
 oʻgʻli 
Abaqaxon
1273-yilda Buxoroga qoʻshin yuborib, aholini 
Xurosonga
koʻchirishni yoki shaharda qirgʻin oʻtkazishni buyurdi. Buxoro 1273-yil 22-yanvarda 
Hulokuiylar
tomonidan egallandi. Hatto 
Chingizxon
shaharga bostirib kirganda kuzatilmagan darajadagi
qirgʻinbarot va talon-taroj boshlandi. Bir hafta tinimsiz qon toʻkildi, Masʼudbek madrasasi va
undagi koʻplab kitoblar yondirilib, kuli koʻkka sovurildi. Hulokuiylar qoʻshini katta oʻlja bilan
shaharni tark etdi. Buxoroga goʻyoki „yordamga“ kelgan 10 minglik 
Chigʻatoiylar
lashkari esa
harbiy toʻqnashuvga qaror qilmay, faqat oʻljalarni Hulokuiylar bilan boʻlishishga kelishib
olishdi va Buxoroga qaytgach, oʻzlari shaharni talash va qatl etishni davom ettirishdi. Natijada
50 mingga yaqin kishi qirib yuborildi, butun viloyatga tarqalgan moʻgʻul lashkarlari yana 3 yil
mobaynida bosqin va vayronlikni davom ettirishdi. Shunday qilib, Buxoro shahri va viloyati
Aka-uka Pololarning Buxoroga kelishi.

---

butkul vayron qilinib, xarobaga aylantirildi, natijada, shahar keyingi 7 yil davomida hayotdan
mahrum boʻldi. Keyinchalik 1280-yilarda ijarador Masʼudbek shaharga aholini koʻchirib kelib,
uni tiklash borasida katta kuch sarfladi. 1282—1283-yillardan eʼtiboran bu yerda hatto
kumush tangalar muntazam ravishda zarb qilina boshlaydi. Masʼudiya madrasasi tiklanib,
keyinchalik, 1289-yili bu yerga Masʼudbek dafn etildi.
Chigʻatoylar davrida qurilgan meʼmoriy yodgorliklar
XIII asrning 2-yarmidan boshlab muhtasham meʼmorchilik obidalarini bunyod etish ishlari
qayta tiklandi. Buxoroning sharqiy chekkasida, ilgarigi Qarshi darvozasi ortida, Fathobod
degan joyda barpo qilingan ikki maqbara (
Sayfiddin Boharziy
va 
Bayonqulixon maqbaralari
)
bizning davrimizgacha saqlanib qolgan eng mashhur obidalardandir. Ulardan biri 1261-yili
vafot etgan Kubroviya tariqatining mashhur shayxi Sayfiddin Boharziy qabri ustida bunyod
etilgan boʻlsa, ikkinchisi, ushbu binoning yonida, gʻarb tomonida 1358-yili vafot etgan va oʻz
shayxi goʻri yoniga dafn etilishini vasiyat qilgan Chingiziylardan biri — Bayonqulixonning qabri
usdida qurilgan.
Soʻz yuritilayotgan davrda bunyod etilgan yana bir noyob yodgorlik Buxoroning 
Saloxxona
darvozasidan
 200 metr janubi-sharqda joylashgan 
Boboyi Poradoʻz maqbarasidir
. Yodgorlik
bizning davrimizgacha XIX—XX asrlarda qayta qurilgan holda yetib kelgan, lekin arxeologik
tadqiqotlar vaqtida olingan nafis oʻyma meʼmoriy 
terrakota
namunalari bu obidaning XIV
asrning ikkinchi choragiga mansubligini koʻrsatadi.

---

Sayfiddin Boharziy xonaqosi va maqbarasi
Bayonqulixon maqbarasi
Boboyi Poradoʻz maqbarasi

---