Buxoro — Oʻzbekiston Respublikasining qadimiy shaharlaridan biri, Buxoro viloyatining maʼmuriy, iqtisodiy va madaniy markazi. Buyuk ipаk yoʻlida yirik tijorat markazlaridan boʻlgan. Oʻzbekistonning janubiy-gʻarbida

Somoniylar hukmronligi davrida
Asosiy maqola: 
Somoniylar davlati
IX asr boshlarida 
Movarounnahrda
 
Tohiriylar
 oʻrnini 
Somoniylar
sulolasi egalladi.
Somoniylar sulolasi asoschisi 
Somonxudot
nevaralari oʻz boshqaruviga olgan Movarounnahr
viloyatlari orasida Buxoro yoʻq edi. Faqat yarim asr oʻtgach, 874-yilda Somonxudotning 25

---

yoshli avarasi, keyinchalik mashhur boʻlib ketgan 
Ismoil ibn Ahmad
Buxorodan 
Husayn ibn
Tohir
quvilganidan soʻng bu yerda qaror topdi. Ismoil Somoniyning koʻtarilishi shu yerda
boshlandi. 892-yili u butun Movarounnahr hukmdori boʻlib qoldi.
Ismoil Somoniy taxtga oʻtirishidan ancha oldin 
Buxoro vohasi
 atrofiga anchagina uzun
boʻlgan 
Kanpir devor
nomli devor oldirilgan edi. Uni risoladagidek saqlab turish uchun katta
mablagʻ va kuch talab qilingan. Ismoil Somoniy vaziyatni qatʼiy oʻzgartirdi va qonuniy faxr
bilan: „Men tirik ekanman, men — Buxoro devoriman“, deb xitob qilgan.
Keyingi yillarda u 
Tarozni
 (hozirgi 
Janubiy Qozogʻistonda
), 
Gʻarbiy Afgʻoniston
, 
Sharqiy va
Markaziy Eron
 yerlarini oʻz saltanatiga qoʻshdi. Ulkan Somoniylar davlati shu tarzda barpo
etilib, taxminan oʻsha sarhadlarda X asr oxirlarigacha yashab keldi. Ismoilning mehri tushgan
Buxoro oʻz tarixida ilk bor katta saltanatning poytaxti boʻlib qoldi.
Buxoro — Somoniylar davlati poytaxti
Qoʻlyozma manbalar, shu jumladan Somoniylar hukmronligi davrida yozilgan 
Muhammad
Narshaxiyning
 
„Buxoro tarixi“
 asarida keltirilgan maʼlumotlar aynan 
Ismoil Somoniy
 Buxoroni
davlat poytaxti qilganiga hech bir shubha tugʻdirmaydi. Ismoil Somoniydan keyin Buxoroda
muntazam tanga zarb etildi.
Shahar Somoniylar davrida, tarixan, toʻrt qismga ajratilgan boʻlib, mazkur qismlar bugungi
kunda ham relyef jihatidan bir-biridan ajralib turadi. Bu qismlar orasida eng mustahkami
Koʻhandiz (
Ark
qalʼasi) edi, u xom gʻishtdan terilgan juda baland va qalin devor bilan oʻralgan,
deyarli yoʻlab boʻlmasdi. Ana shu devorning butun tevaragi boʻylab pishgan gʻishtdan oʻziga
xos «yopinchiq» qadamalar kiydirilgan. Qalʼa maydoni esa uning tashqi devorlari boʻylab
taxminan 3,5—3,8 gektarni tashkil etardi. Bu yerda qabulxona, xazina, ulkan kutubxona (yosh
Abu Ali ibn Sino
shu yerda shugʻullangan), zindon va hunarmandchilik ustaxonalari
joylashgan edi. Arkning gʻarbiy etagida kattagina 
Registon
maydoni boʻlib, unda 10 ta davlat
boshqarmalari — 
devonxona
 binosi qad koʻtargan. Xuddi shu yerda saroy qurilgan boʻlib,
Buxoroga X asr oxirlarida kelgan 
Muqaddasiy
musulmon olamida bundan muhtashamroq
saroyni koʻrmaganligini taʼkidlaydi. Registonda, shuningdek, hayit namozlari oʻqiladigan
iydgoh — musallo ham boʻlgan, ammo Somoniylar davrida shahar aholisi shu qadar
koʻpaydiki, natijada eski musalloga barcha namozxonlar sigʻmay qoldi. 971-yilda qalʼadan
yarim farsax (3—4 kilometr) masofada yangi musallo qurildi. Yana bir hukmdor saroyi 
Joʻyi
Moʻliyon
 kanali sohilida qad koʻtardi.
Arkdan sharq tomonda mustahkamlangan 
Shahriston
joylashgan. Unda binolar zich qilib
qurilgan, chuqur handaq va yettita darvozaxonasi boʻlgan mustahkam devor bilan oʻrab
olingan edi. Ulardan ayrimlari esa zamon silsilasida oʻzgarib turgan bir qancha nom bilan

---

atalgan. Sharqiy devorda Mox darvozasi (Bozor, Madina, Shahriston, Attoron), Koʻhandizga
qaragan gʻarbiy devorda esa Banu Saʼd yoki Saʼdobod, Banu Asad (islomdan avvalgi nomi
Muhra), Koʻhandiz, Haqroh (Xokroh) yoki Hufra (yer osti tonneli — lahm) singari toʻrtta
darvoza, shimoliy devorda Nur darvozasi, X asrning oʻrtalaridan boshlab Mansur darvozasi,
sharqiy devorda esa Samarqand ichki darvozasi yoki Nav darvozasi joylashgan edi. Shahar
tashqarisi — 
rabot
ham devor bilan oʻralgan va ichki hamda tashqi rabotlarga boʻlingan.
Buxorodagi Somoniylar davri inshootlaridan faqat 
Somoniylar maqbarasi
 — 
Markaziy
Osiyodagi
 eng koʻhna musulmon meʼmoriy inshooti va butunlay pishiq gʻishtdan koʻtarilgan
ilk binogina bizning davrimizgacha saqlanib keldi.
Ark va Shahriston oraligʻida, Jome masjidi yaqinida katta toʻqimachilik korxonasi joylashgan
boʻlib, unda ajoyib matolar, gilamlar toʻqilgan. Uning mahsulotlari 
Suriya
, 
Misr
va 
Rumga
(
Kichik Osiyo
) olib borilgan.
Poytaxtning imtiyozli sharoiti, podshoh saroyining boy va serhashamligi, koʻpincha Somoniy
amirlarning oʻzlaridek fanga, sanʼatga homiylik qiluvchi davlatmand kishilar — mesenat
tarzida namoyon boʻluvchi toʻralarning koʻpligi — bularning bari Buxoroda fan va madaniyat
ishtiyoqmandlarini jalb etdi. Shu boisdan Somoniylar Buxorosi „shon-shuhrat makoni,
davrining buyuk kishilari yigʻiladigan joy“ hisoblangan. 
Arab tilida
yozuvchi oʻn va yuzlab
shoirlar Somoniylar davrida Buxoroda ijod qildilar. Fors-tojik sheʼriyati sohasidagi
muvafaqiyatlar, avvalo, Somoniylar vaziri 
Balʼamiyning
himmati va homiyligidan foydalangan
buyuk 
Rudakiy
nomi bilan bogʻliq. U Buxoroda 
fors tilida
sheʼr bituvchi eng yaxshi, lekin
yagona shoir emas edi.
Buxoroning 
Afshona
 qishlogʻida tavallud topgan buyuk tibbiyot sohibi, faylasuf 
Abu Ali ibn
Sino
 Somoniylar davlati poytaxtida yashagan olimlar orasida eng mashhuri edi.
Somoniylar davridayoq Buxoro oʻtmishiga bagʻishlangan asarlar paydo boʻla boshlaydi.
Shunday asarlardan biri 
Narshax
 fuqarosi 
Muhammad Narshaxiy
 tomonidan Somoniy 
Nuh
ibn Nasr
 uchun yozilgan 
„Buxoro tarixi“
 asaridir. Katta shuhrat qozongan ana shu asar
keyinchalik (XIX asrga qadar) bir necha bor qayta ishlandi, qisqartirildi va toʻldirildi, qayta-
qayta koʻchirildi.
Somoniylar davlatining yuqori lavozimli amaldorlari (masalan, 
Balʼamiy
va 
Jayhoniy
) faqat fan
va sanʼat homiysi boʻlibgina qolmay, ayni vaqtda Buxoroning ijodiy hayotida ham bevosita
ishtirok etganlar.
Somoniylar davridayoq Buxoro yirik diniy ilmlar markaziga aylanib, islom tayanchidek buyuk
sharafga muyassar boʻldi. IX asrning mashhur 
hadisshunosi
, Buxoro nomini butun musulmon
olamiga sharaflantirgan 
Imom al-Buxoriy
ham aynan Buxorodandir. Somoniy amirlar

---

ulamolarni shu qadar yuksak qadrlar edilarki, barcha fuqarolardan faqat ulargina hukmdor
oldida yerni oʻpishdek tahqiromiz udumdan ozod etilgandi.
Taʼlim sohasida Somoniylar davrida islom olamida misli koʻrilmagan muvaffaqiyatlarga
erishildi. Oʻz davrining dorilfununlari boʻlgan dastlabki madrasalar aynan Buxoroda ochilib,
ularda yirik islomshunos olimlar dars berdi. Buxoroda X asrda shaharning eng qadimiy
madrasalaridan biri — 
Farjok madrasasi
ochilgan
[7]
.
999-yili Somoniylar poytaxti 
qoraxoniy
 
Nasr ibn Ali
tomonidan jangsiz egallandi. Somoniylar
sulolasining soʻnggi vakili, taqdir taqozosi bilan Somoniylar davlati asoschisining ismi bilan
atalgan 
Ismoil al-Muntasir
yana bir necha yil Qoraxoniylar bilan kurash olib bordi. Baʼzi-baʼzida
bir qator muvaffaqiyatlarga ham erishdi, hatto Buxoroni qoʻlga kiritdi. U 1005-yili halok boʻldi.
Somoniylar oltin tangasi
Somoniylar oltin tangasi

---

Oʻrta asrlar muarrixlari asarlarida Buxoro, haddan tashqari koʻp ishlatiladigan taʼbir bilan
aytganda, «bir-biriga zid manzaralarga boy bir shahar» sifatida kishi oldida namoyon boʻladi.
Keng koʻchalar, xushifor hammomlar, chiroyli bozorlar, muazzam masjidlar, adolatli sultonlar,
shahar aholisi farovon yashashi va savodxon ekanligi, yaxshi va sifatli oziq-ovqatlar isteʼmol
qilinishi singari bir qator ijobiy holatlar barobarida 
peshayvoni
boʻlgan choʻpkori imoratlar va
tor uylar shaharda nihoyatda zich qurib tashlangani, turar joy qimmatligi, quduqlarning suvi
shoʻrligi, havo yetishmaydigan savdo rastalari, axlat toʻlib ketgan ariqlar, tez-tez roʻy berib
turadigan yongʻinlar va hokazo salbiy jihatlar qayd etib oʻtilgan.