Buxoro davlat pedagogika instituti ro‘yхаtga olindi: №2023- yil “ ” “tаsdiqlаymаn”

Bosim kuchi gradienti. 
Nazariy meteorologiyada kuchlar odatda massa birligi bilan aniqlanadi. Shuning 
uchun, massa birligiga ta'sir qiluvchi bosim gradientining kuchini ifodalash uchun 
bosim gradientining qiymatini havo zichligiga bo'lish kerak. Bosim gradienti (barik 
gradienti) kuchi ta'sirida shamol paydo bo'ladi. Bu shuni anglatadiki, agar ma'lum bir 
hududda (yuqori bosim) ortiqcha havo massasi hosil bo'lsa, u havo etishmasligi (past 
bosim) bo'lgan hududga tomon havo oqimi yuzaga keladi.
Nazorat savollari 
1.Shamolni paydo bo‘lishini tushuntiring 
2.Shamol turlarin i ayting. 
3. Siklon va antisiklonda shamol tizimlarini ayting 
4. Shamol atirguli nima 
5. Shamol tezligi qanday o‘lchanadi. 
 
LABORATORIYA ISHI № 6. 
MAVZU: ATMOSFERA BOSIMINI O‘LCHASH 
 
Ishning maqsadi: Atmosfera bosimini va uni o‘lchashni o’rganish. 
Kerakli asboblar: Shisha trubka, shtativ, rezina shlanga, voronka, 
metr(chizg‘ich)  

---

123 
Ishning qisqacha nazariyasi 
Atmosfera bosimining qiymati simob ustunining balandligi millimetrda (mm) 
ifodalanadi. Oddiy atmosfera bosimi 45° kenglikda va dengiz sathida 0° C haroratda 
760 mm balandlikdagi simob ustuni bilan muvozanatlangan bosimdir. 
1978 yilda Xalqaro birliklar tizimi (SI) joriy etilishi bilan. atmosfera bosimi 
paskallarda o'lchanadi (1 Pa = 1 N / m2). Bu birlik amaliy foydalanish uchun juda 
kichik, shuning uchun meteorologik o'lchovlarda atmosfera bosimi gektopaskallarda (1 
hPa = 10 Pa) ifodalanadi. Ko'rsatilgan bosim birliklari o'rtasidagi munosabatlar 
quyidagicha:1 gPa = 1 mbar = 0,75 mm rt.st.; 1 mm rt.st. = 1,33 gPa = 1,33 mbar. 
Quyosh energiyasi ta'sirida yer sharidagi atmosfera tengsiz qiziydi. Natijada, 
havo bosimi notekis taqsimlanadi. Atmosfera bosimining fazoda taqsimlanishi barik 
maydon deb ataladi. Tekislikda bir xil bosimga ega nuqtalarni tutashtiruvchi chiziqlar 
izobarlar deyiladi. Izobarlarni qurishda balandlikning havo bosimiga ta'sirini istisno 
qilish uchun bosim birinchi navbatda dengiz sathiga keltiriladi. Izobarlar ma'lum bosim 
oralig'ida - odatda 5 hPa da amalga oshiriladi.V zavisimosti ot xaraktera raspredeleniya 
davleniya izobarы, podobno gorizontalyam na tipograficheskix kartax, mogut imet 
samuyu raznoobraznuyu konfiguratsiyu.
Markazda past bosimga ega bo'lgan yopiq izobarlar maydoni bosim minimal yoki 
siklon deb ataladi. Rivojlanayotgan siklonlarda havo massalari markazga shoshilib, 
yuqori balandliklarga va troposferadan tashqariga ko'tariladigan havo oqimlarini hosil 
qiladi, bu esa siklonning markaziy qismida havo massasining pasayishiga olib keladi, 
ya'ni. u chuqurlashadi yoki o'sadi. Bu vaqtda Yer yuzasida bosimning keskin pasayishi 
kuzatiladi. Havo bilan birga suv bugʻlari koʻtariladi, u harorat pasayib borayotganida 
kondensatsiyalanadi, natijada kuchli bulutlar va yogʻingarchiliklar hosil boʻladi.
Siklonda havoning koʻtarilish tezligi oʻrtacha 3...5 m/s, siklonlarning gorizontal 
harakati esa 500...1000 m/min ga etadi. Tsiklonning rivojlanishi bilan uning 
markazidagi bosim pasayadi, buning natijasida shamol kuchayadi va bo'ron kuchiga 
etadi (29 m / s). Shu bilan birga, yog'ingarchilik kuchayadi. Keyin markazdagi bosim 
kuchayadi, shamollar zaiflashadi, yog'ingarchilik kamayadi va to'xtaydi. Tsiklon 
so'nadi va yo'q qilinadi.
Markazda bosim kuchaygan yopiq izobarlar maydoni maksimal bosim yoki 
antisiklon deb ataladi. Antisiklon hududida bosim markazdan periferiyaga pasayadi. 
Rivojlanayotgan antisiklonlarda tushayotgan havo pastga tushganda qiziydi va kamroq 
to'yingan bo'ladi, bulutlilik tarqaladi, ob-havo deyarli shamolsiz, tiniq, yozda issiq, 
qishda sovuq bo'ladi. Bosim maydonida siklonlar va antisiklonlarga qo'shimcha 
ravishda oraliq bosim tizimlari ko'pincha kuzatiladi: oluklar, tizmalar va 
egarlar.Lojbinoy nazыvaetsya svyazannaya s siklonom i vыtyanutaya ot yego sentra k 

---

124 
periferii polosa ponijennogo davleniya, vklinivayuщayasya mejdu oblastyami 
povыshennogo davleniya.
Vertikal bosim gradienti - birlik balandlikda harakatlanayotganda bosimning 
o'zgarishi. Bosim bosqichi - bosimning 1 mbar (1 hPa) ga o'zgarishi uchun ko'tarilishi 
yoki tushirilishi kerak bo'lgan balandlik. Bosim darajasi m/hPa yoki m/mbarda 
ifodalanadi. Bosim darajasini aniqlash uchun formula mavjud: 
bu uerda a - gazning kengayish koeffitsienti 0,004 ga teng; t - ikki daraja orasidagi havo 
ustunining o'rtacha harorati; p - o'rtacha bosim. t = 0 ° C da h = 8000 / p. Havo harorati 
0 ° C va 1000 hPa bosimdagi er yuzasidagi bosim darajasi 8 m / hPa ga teng. Binobarin, 
er yuzasiga yaqin sharoitda normal sharoitda bosim 1 hPa ga tushishi uchun taxminan 
8 m ga ko'tarilishi kerak. Atmosfera bosimini o'lchash uchun barometr deb ataladigan 
asboblar qo'llaniladi. Eng keng tarqalgan simob va metall yoki deformatsiya 
barometrlari. Simob barometrlari meteorologik stansiyalarda asosiy sifatida ishlatiladi. 
Shuning uchun atmosfera bosimini aniqlash uchun quyidagilarni o'lchash kerak: 
1) trubadagi havo ustunining dastlabki uzunligi; 2) Trubkada voronka tushurilgandan 
keyin trubadagi havo ustunining uzunligi; 3) voronkani tushirgandan so'ng trubadagi
suv sathining farqi.