Buxoro davlat universiteti abdullaev a. J, Qayimova z. A, Boltaev sh. Sh, Narzieva d. M


 Banklarning qimmatli qog’ozlar bilan amalga oshiriladigan


Download 3.95 Mb.
Pdf ko'rish
bet141/170
Sana11.10.2023
Hajmi3.95 Mb.
#1698006
1   ...   137   138   139   140   141   142   143   144   ...   170
Bog'liq
12594 2 F73689EE6175CBCB594F6BEABC06D737E9CA1955

 
17.4. Banklarning qimmatli qog’ozlar bilan amalga oshiriladigan 
investitsion operatsiyalari. 
Tijorat banklari aktiv operatsiyalarining yana bir turi fond 
operatsiyalaridir. 
Turli qimmatli qog’ozlar uning ob`ekti bo`lib xizmat qiladi. 
Banklarning qimmatli qog’ozlar bo`yicha operatsiyalarining ikki turi 
ko`proq qo`llaniladi. Bo`lar qimmatli qog’ozlarni kreditning 
ta`minlanganligi uchun qabo`l qilish yo`li bilan ssudalar berish va 
ularni bank tomonidan o`z hisobiga sotib olish yo`li bilan 
operatsiyalar o`tkazish.
Qimmatli qog’ozlar ta`minoti bo`yicha ssudalar ularning to`liq 
bozor kursi qiymati bo`yicha emas, balki ularning ma`lum bir qismi 
(6080%) bo`yicha beriladi. 
Qimmatli qog’ozlar soxta kapitalni ifodalasada, ular bo`yicha 
ssudalar haqiqiy tovar ishlab chiqarish bilan bog’langan jarayonga 
xizmat qiladi.
Bundan tashqari, qimmatli qog’ozlardagi bank investitsiyalari 
ham mavjud bo`lib, bu holda bank turli emitentlardan qimmatli 
qog’ozlarni sotib oladi va bank qimmatli qog’ozlar portfeli vujudga 
keladi.
Bank tomonidan qimmatli qog’ozlarning xarid qilinishidan 
maqsad – bu qimmatli qog’ozlarni keyinchalik qayta sotish yoki 
kapitalning o`zoq muddatga qo`yilishi yo`li bilan foyda olishdan 
iborat. 
Oxirgi yillarda Respublikaning ko`pgina tijorat banklari yuqori 
foyda olish maqsadida, davlatning xazina majburiyatlarini ko`p 
miqdorda sotib olishdi. CHunki qimmatli qog’ozlarning bu turi 
bankka kafolatlangan daromad keltiradi. Hozirgi kunda tijorat banklari 
tomonidan berilayotgan kreditlarning ta`minoti sifatida ko`chmas 
mulk, boshqa bank yoki sug’o`rta tashkilotining sug’o`rta kafolati ham 
qabo`l qilinishi mumkin. Tijorat banklarining aktiv operatsiyalari 
ichida kreditlash jarayoni asosiy o`rinni egallaydi. U quyidagi asosiy 
bosqichlarni o`z ichiga oladi:


288 
– kredit olish uchun berilgan mijozning ariza talabnomasini 
ko`rib chiqish;
– qarz oluvchining to`lovga va kreditga layoqatliligini bank 
tomonidan o`rganib chiqilishi;
– kredit qo`mitasining qarori;
– kredit bitimini rasmiylashtirish; 
– kredit berilishi; 
– ssuda va u bo`yicha foiz to`lashning bank tomonidan nazorat 
qilinishi. 
Kredit va uni to`lash jarayoni kredit shartnomasida ko`rsatilgan 
bo`lib, kredit va qarz oluvchi o`rtasidagi majburiyat va huquqlarni 
belgilab beradi. Unda kreditlashning maqsadi va ob`ekti, kredit 
miqdori, ssudani berish va uni to`lash muddati, kredit ta`minotining 
turlari, kredit uchun foiz stavkasi va boshqalar ko`rsatiladi. Ssudani 
to`lashni nazorat qilish bankning kredit portfelini muntazam tahlil 
qilish asosida olib boriladi va kreditlarning sifat darajasi aniqlanadi 
Tijorat banklari o`z faoliyati davomida turli xil xizmatlar 
ko`rsatadilar. Tijorat banklarining bu xizmatlari ular uchun ma`lum 
daromad olib keladi. Bu daromadlar komission mukofot, o`tkazmalar 
va yig’imlar shaklida bo`lishi mumkin. Keyingi yillarda bank 
xizmatlarining turlari va miqdori o`sib, bu soha bank faoliyatining 
sezilarli yo`nalishiga, ularning daromadining manbalaridan biriga 
aylanib bormoqda. O`zbekistonda tijorat banklar faoliyatining tahlili 
shuni ko`rsatadiki, ba`zi banklar daromadlari tarkibida asosiy o`rinni 
har xil xizmatlardan keladigan tushumlar tashkil qiladi. 
Keyingi yillarda tijorat banklari faoliyatida ijara yoki lizing 
(Leasing – ingl. «ijara») operatsiyalarini moliyalashtirish bilan bog’liq 
faoliyat turlari keng rivojlanmoqda. Bu operatsiyalarning mohiyati 
shundaki, banklar mashinauskuna, jihozlar, transport vositalarini 
sanoat korxonalariga o`zoq muddatli ijaraga beradi va ular bilan lizing 
shartnomalarini to`zadi. Bu holda bank vositalarni sotib olish uchun 
sanoat korxonalariga ssuda berish o`rniga ularni o`zi sotib oladi va 
iste`molchilarga ijaraga bergan holda egalik huquqini o`zida saqlab 
qoladi. Bunda bank ssuda foizini emas, balki ijara haqini (lizing 
to`lovini) oladi. Korxonalar uchun esa lizing investitsiyalarni 
moliyalashtirishning maxsus usullaridan biri hisoblanadi. 
Tijorat banklari o`z faoliyati davomida turli xil xizmatlar 
ko`rsatadilar. Tijorat banklarining bu xizmatlari ular uchun ma`lum 


289 
daromad olib keladi. Bu daromadlar komission mukofot, o`tkazmalar 
va yig’imlar shaklida bo`lishi mumkin. Keyingi yillarda bank 
xizmatlarining turlari va miqdori o`sib, bu soha bank faoliyatining 
sezilarli yo`nalishiga, ularning daromadining manbalaridan biriga 
aylanib bormoqda. O`zbekistonda tijorat banklar faoliyatining tahlili 
shuni ko`rsatadiki, ba`zi banklar daromadlari tarkibida asosiy o`rinni 
har xil xizmatlardan keladigan tushumlar tashkil qiladi. 
Keyingi yillarda tijorat banklari faoliyatida ijara yoki lizing 
(Leasing – ingl. «ijara») operatsiyalarini moliyalashtirish bilan bog’liq 
faoliyat turlari keng rivojlanmoqda. Bu operatsiyalarning mohiyati 
shundaki, banklar mashinauskuna, jihozlar, transport vositalarini 
sanoat korxonalariga o`zoq muddatli ijaraga beradi va ular bilan lizing 
shartnomalarini to`zadi. Bu holda bank vositalarni sotib olish uchun 
sanoat korxonalariga ssuda berish o`rniga ularni o`zi sotib oladi va 
iste`molchilarga ijaraga bergan holda egalik huquqini o`zida saqlab 
qoladi. Bunda bank ssuda foizini emas, balki ijara haqini (lizing 
to`lovini) oladi. Korxonalar uchun esa lizing investitsiyalarni 
moliyalashtirishning maxsus usullaridan biri hisoblanadi. 
Lizing operatsiyalarida uch sub`ekt – ijaraga beruvchi, ijaraga 
oluvchi va mol etkazib beruvchi ishtirok qiladi. 
Ijaraga beruvchi bu – moliyaviy xarakterdagi vazifani 
bajaruvchi, ixtisoslashgan moliyaviy (lizing) korxonadir. Lizing, eng 
avvalo, moliyaviy investitsiyayalarning vositasi va ishonchli 
moliyaviy manbalarni talab qilgani uchun jahon amaliyotida lizing 
kompaniyalari banklar tomonidan nazorat qilinadi yoki ularning 
sho``ba korxonalari bo`ladi. 
Ijaraga oluvchi – ishlab chiqarish jarayonida foydalanish uchun 
vositalarni ijaraga oluvchi ishlab chiqarish yoki savdo korxonasidir. 
Mol etkazib beruvchi tomon lizing shartnomasi ob`ektini ishlab 
chiqaruvchi korxona yoki tashkilot bo`lib, u ishlab chiqarish yoki 
savdo korxonasi sifatida bo`lishi mumkin. 
Odatda, mol etkazib beruvchi va ijaraga oluvchi tijorat 
shartnomasining asosiy shartlarini ishlab chiqadi. SHu bilan bir 
qatorda, ijaraga beruvchi (bank) moliyalashtirish shartlarini o`rganib 
chiqadi va ijaraga oluvchi bilan ijara shartnomasini imzolaydi. 
Moliyalashtirish masalasini hal qilishda bank mijozning 
daromad darajasini o`rganib chiqadi. Lizing ob`ektidan to`g’ri va 
samarali foydalanish imkoniyatlarini ba`zida mutaxassislar ko`rib 


290 
chiqishi va qo`shimcha kafolatlar talab etilishi mumkin. SHartnomada 
lizing operatsiyalari bo`yicha ijara muddati, miqdori, valyutasini, ijara 
haqini to`lash muddati va shartlari, ijaraga olinuvchining vositaning 
(asbob-uskunaning) tarkibi, ishga yaroqligi bo`yicha majburiyatlari va 
boshqa ko`rsatkichlar o`z ifodasini topishi lozim. 
Amaliyotda lizingning bir necha turlari qo`llaniladi. Bo`lar 
operativ yoki ishlab chiqarish lizingi, moliyaviy lizing va 
boshqalardir. 
Operativ lizing ko`proq ishlab chiqarish davri bilan bog’liq 
bo`lib; ob`ekt qisqa davrga, ya`ni uning hayotiy yaroqlilik davridan 
qisqaroq vaqtga ijaraga beriladi. Bu holda ob`ektning amortizatsiyasi 
(eskirishi) to`liq amalga oshmaydi, ya`ni ob`ektni yana bir necha 
marta ijaraga berish imkoniyati saqlanib qolinadi. 
Tijorat banklari va ularning lizing kompaniyalari tomonidan, 
odatda, ko`proq moliya lizing operatsiyalari o`tkaziladi. Lizingning bu 
turi eng ko`p tarqalgan lizing shakllaridandir. U shartnomaning o`rta 
va o`zoq muddatligi bilan tavsiflanadi. Bunda amortizatsiya to`liq 
bo`lishi yoki ijara ob`ekti qoldiq bahoda qaytarib berilishi mumkin. 
Bu haqda ijaraga oluvchi ijara muddati tugashidan oldin e`lon qiladi. 
Moliyaviy lizing haqiqatda ijara ob`ektini o`zoq muddatli 
kreditlash bo`lib, oddiy savdosotiqdan (egalik huquqi xarid vaqtida 
iste`molchiga o`tadi) farq qiladi. Lizing kompaniya asosiy vositalarni 
ijaraga oluvchi korxonaning ko`rsatmasiga binoan sotib oladi. Uni shu 
korxonaga o`zoq yoki o`rta muddatga (3, 5, 7 yilga) ijara 
shartnomasiga asosan sotishi va lizing muddati tugagandan keyin 
qoldiq bahoda sotib olish huquqi bilan ijara shartnomasini tuzishi 
mumkin. 
Tijorat banklarining moliyaviy operatsiyalarining yana bir turi 
bu faktoring operatsiyalari hisoblanadi. Bu operatsiyalar butun 
xo`jalik ko`lamida to`lovlar aylanishini amalga oshirish bilan 
bog’liqdir. Faktoring (ingl. Factor – vositachi) – hisob-kitoblarni 
tashkil etish sohasidagi yangi xizmat turlaridan bo`lib, mijozning 
aylanma kapitalini kreditlash bilan muvofiqlashadi. Bunday 
operatsiyalarni chet ellarda, odatda, maxsus faktoring kompaniyalari 
amalga oshiradilar. Ular banklar bilan bog’liq yoki ularning 
ixtisoslashgan sho``balari va kompaniyalari hisoblanadi.
Moliyaviy aktivlar miqdorining o`sishi bilan rivojlangan 
mamlakatlarda tijorat banklarining ishonch (trast ing. Trust“ishonch” ) 


291 
operatsiyalarining hajmining oshishiga olib kelmoqda. Bankning bu 
xizmatlari bank bilan mijoz o`rtasida ishonchlilik munosabatlarining 
o`rnatilishi bilan bog’liq. Tijorat banklarining trast bo`limlari, mijozlar 
topshirig’i bo`yicha uning nomidan asosan mulk egaligi bilan bog’liq 
va boshqa xizmatlarni bajaradi. Banklar trast operatsiyalarini xususiy 
korxona va firmalar, shaxslar va boshqa tashkilotlar uchun amalga 
oshiradi. Trast operatsiyalarini uch turga bo`lish mumkin: 
dalolatnoma, g’amxo`rlik bilan bog’liq operatsiyalar va vositachilik 
xizmatlari bo`yicha ko`rsatiladigan operatsiyalardir. 
Merosni boshqarish bilan bog’liq trast operatsiyalari xususiy 
shaxslar dalolatnomasi bo`yicha amalga oshirilib, bankning trast 
bo`limi qator majburiyatlarni o`z zimmasiga oladi. Ularning 
asosiylariga: merosxo`rning merosini sud qarori yoki meros xati 
asosida 
to`plash, 
boshqaruv 
ma`muriy 
xarajatlarini 
to`lash, 
merosxo`rlar o`rtasida merosni bo`lishi va shu oila a`zolariga xususiy 
xizmatlarni ko`rsatish kiradi.
Bank kreditlashga oid yana bir usul, qimmatli qog’ozlarni qayta 
sotib olish sharti bilan oldisotdi operatsiyasi yoki qisqacha “repo” 
operatsiyasidir. 
Ushbu 
operatsiyalar 
odatda 
qisqa 
muddatli 
kreditlashda qo`llaniladi. Agar korxona yaqin kelgusida erkin pul 
mablag’larini kiritayotgan va o`sha kqmmatli qog’ozlarga investitsiya 
qilishni rejalashtirayotgan bo`lsa, ushbu vaqt ichida bahzibir 
xarajatlarni qayta moliyalashtirish yoki agar qimmatli qog’ozlarni 
korxona sotishni istamasa va foiz stavkalari bozorda pasayishini kutib, 
ushbu qog’ozlarni kredit evaziga foiz to`lashdan ko`ra, kattaroq 
daromad olishi kutilayotgan bo`lsa, u xolda, yuqorida aytilganidek, 
qisqa muddatli kreditlash amalga oshiriladi.
Operatsiya mazmuni, bank korxonalarni o`sha vaqtda bozordagi 
narxdan arzonroq narx bilan sotib oladi va sotish narxidan xam 
yuqoriroq narxda sotadi, shunda narxlar o`rtasidagi tafovut bankka 
qisqa muddatli kreditlash stavkasidan xam pastroq daromadni 
tahminlaydi. Buning bank uchun foydali jixati, bank qimmatli 
qog’ozlarni bozor narxidan arzonga sotib olib, foiz stavkalarida 
bo`ladigan to`lovga muqobilligi yuzaga kelganda, bank qog’ozlarni 
qaytib sotib oladi. 
Hozirgi banklar aktsiyador tijorat banklari sifatida tashkil qilinib, 
bozor iqtisodiyoti sharoitida ishlashga moslashgan va ular 
ixtisoslashgan banklar bo`lsada, boshqa tarmoqlardagi mijozlarga ham 


292 
kredit va hisobkitoblar bo`yicha xizmat ko`rsatishlari mumkin. 
Banklar faoliyatining universallashuvi ular o`rtasida raqobatning 
yuzaga kelishiga, bu esa ularning bozor iqtisodiyotiga barqaror kirib 
borishini ta`minlaydi. 
● 
Bank aktsiyadorlarini moddiy jihatdan manfaatdorligini 
oshirish va ularning bank Boshqaruvidagi ishtirokini faollashtirish 
bilan bog’liq bo`lgan muammolar. 
a) Bank aktsiyadorlarining moddiy manfaatdorligini ta`minlash 
bilan bog’liq bo`lgan muammo) Bank aktsiyadorlarining bank 
boshqaruvidagi ishtirokini faollashtirish bilan bog’liq bo`lgan 
muammo 
1998 yil 2 oktyabrda O`zbekiston Respublikasi Prezidentining 
«Aktsiyadorliktijorat banklari faoliyatini takomillashtirish chora-
tadbirlari to`g’risida»gi Farmoniga muvofiq: 
ustav kapitalida davlatga tegishli aktsiyalar paketi 25 foizdan 
ortiq bo`lgan tijorat banklarining bank kengashi tarkibiga O`zbekiston 
Respublikasi Markaziy bankidan ishonchli vakil kiritiladi, uning 
zimmasiga mazkur aktsiyalar paketini boshqarish vazifasi yuklatiladi; 
aktsiyadorlik-tijorat banki Kengashi bank filiallarining 
Boshqaruvi va rahbarlar bilan birgalikda bankni samarali boshqarishni 
tashkil etish, kreditlar berilishi va ularning o`z vaqtida qaytarilishi 
uchun javobgar hisoblanadi.

Download 3.95 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   137   138   139   140   141   142   143   144   ...   170




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling