Buxoro davlat universiteti pedagogika instituti

 

---

20 
SO‘Z TURKUMLARIDA SO‘Z YASALISHI – 
DERIVATSIYA 
O‘zbek tilining lug‘at tarkibi doimiy ravishda o‘zgarib, boyib 
boradi. Til lug‘at sostavining boyishi ikki yo‘l bilan amalga oshadi: 
1. Tashqi manba, ya’ni qardosh bo‘lmagan tillardan so‘z olish 
natijasida boyiydi. 
2. Ichki manba. Bu manbaning o‘zi ikkiga ajraladi: 
A. Shevalardan so‘z olish. 
B. Yangi so‘z yasash. 
Tilshunoslikning “So‘z yasalish” bo‘limida tildagi so‘z yasash 
yo‘llari, 
imkoniyatlari, 
muammolari 
o‘rganiladi. 
Albatta,
morfologiyada ham har bir so‘z turkumining yasalishi bilan bog‘liq 
xususiyatlar tadqiq qilinadi. Hozirgi o‘zbek adabiy tilida so‘z 
yasalishining quyidagi yo‘llari mavjud: 
1. Affiksatsiya (morfologik) usul. 
2. Kompozitsiya (sintaktik) usul. 
3. Abbereviatsiya usuli. 
4. Fonetik usul. 
5. Konversiya usuli. 
6. Leksik-semantik usul. 
 
Mavjud 6 ta so‘z yasalish usulidan faqatgina ikkita : 
afiksatsiya hamda kompozitsiya usullari bilan yangi so‘zlar 
yasaladi xolos. Qolgan 4 ta so‘z yasalish usullari bamisoli qurib 
qolgan daryodek, chunki ular bilan yangi so‘zlar yasalmaydi. 
Affiksatsiya (morfologik) usuli bilan so‘z yasalishi 
 
Yodda tuting ! So‘z yasovchi qo‘shimchalar bilan yangi so‘z 
yasash hodisasi affiksatsiya usuli bilan so‘z yasalish deb yuritiladi. 
Masalan: suv+chi=suvchi, gul+don=guldon, isi+q=issiq.
Ma’lumki, to‘rtta so‘z turkumida so‘z yasovchi qo‘shimchalar bor. 
1. Ot so‘z turkumida.
2. Sifat so‘z turkumida. 
3. Fe’l so‘z turkumida. 

---

21 
4. Ravish so‘z turkumida. 
•