Buxoro davlat universiteti pedagogika instituti

Juft-takroriy shakllar. Juft-takroriy so‘zlar o‘ziga xos xususiy 
grammatik ma’no ifodalab keladi. M.: ko‘plik ma’nosi: stol-stul, aka-
uka, baland-baland, katta-katta, rasta-rasta; 
jamlash-umumlashtirish ma’nosi: daftar-kitob, qozon-tovoq, qo‘ni-
qo‘shni, qovun-tarvuz; davomiylik: tun-kun, kecha-yu kunduz, bora-
bora, yoza-yoza. 
➢ 
Eslatma. Unutmaslik lozimki, ayrim juft-takroriy so‘zlar
konversiya va kompozitsiya usuliga ko‘ra yangi leksik ma’no 
ifodalaydi. M: achchiq-chuchuk, oldi-sotdi, bordi-keldi, yugur-yugur
(ot); kuydi-pishdi, mosh-guruch, yo‘l-yo‘l (sifat), es-es(ravish). 
(So‘zlaning tuzilishiga ko‘ra turlaruga qaralsin.) 
 
 

---

13 
Grammatik kategoriya (GK) 
 
➢  Bir-biriga qiyosan olingan xususiy grammatik ma’nolar va 
ularning 
yozuvdagi 
ifodasi, 
grammatik 
shakllar 
tizimiga 
grammatik kategoriya deyiladi. 
 
➢ Eslatma! GK bo‘lishi uchun kamida ikkita XGM qiyosan 
olinishi shart. M.: bola – birlik shaklda, bola/lar – ko‘plik shaklda . 
Bir-biriga qiyosan olingan birlik va ko‘plik XGM lari birlik hamda 
ko‘plik shaklida ifodalandi, natijada son kategoriyasi hosil bo‘ladi.
Nutq 
jarayoniga 
nisbatan 
ish-harakatning 
bajarilgan-
bajarilmaganligini ifodalovchi XGMlar va ularning yozuvdagi ifodasi 
– grammatik shakllar sistemasi fe’lning zamon kategoriyasini tashkil 
etadi: o‘tganman – o‘tgan zamon; o‘tyapman – hozirgi zamon; 
o‘tmoqchiman – kelasi zamon. 
HO‘ATda uchta so‘z turkumi doirasida 9 ta grammatik 
kategoriya mavjud.
Ot so‘z turkumida 3ta 
grammatik kategoriya 
bor: 
Fe’l so‘z turkumida 5ta 
grammatik kategoriya bor: 
Sifat so‘z turkumida 
1 
ta 
grammatik 
kategoriya bor: 
1. Son kategoriyasi; 
2. Egalik kategoriyasi; 
3. Kelishik kategori-yasi. 
1.Bo‘lishli-bo‘lishsiz-lik; 
2. Mayl kategoriyasi; 
3. Nisbat kategoriyasi; 
4. Zamon kategoriyasi; 
5. Shaxs-son kategori-yasi. 
1. Daraja kategoriyasi. 
Demak, tilimizda 9 ta grammatik kategoriya bor ekan. Bu 
kategoriyalarning 
qo‘shimchalari kategorial shakl deyiladi. 
Grammatik kategoriyalarning qo‘shimchalaridan boshqa shakl 
yasovchi qo‘shimchalar nokategorial shakllar deyiladi.
Qo‘shimcha ma’lumot! R. Sayfullayeva B. Mengliyev (v.b.) 
larning O‘zbekiston Respublikasi Oliy va o‘rta maxus ta’lim vazirligi 
tomonidan o‘quv qo‘llanma sifatida tavsiya etgan Hozirgi o‘zbek 
adabiy tili nomli kitoblarida 9 ta GK berilgan. Lekin bu 9 ta GK 
yuqoridagi GK lardan farq qiladi. Qiyoslang, ular:
1) nisbat kategoriyasi; 

---

14 
2) 
o‘zgalovchi kategoriya (ravishdosh, sifatdosh va harakat 
nomi);
3) 
harakat tarzi kategoriyasi;
4) 
bo‘lishli-bo‘lishsizlik kategoriyasi;
5) 
son kategoriyasi;
6) 
daraja kategoriyasi;
7) 
kelishik kategoriyasi;
8) 
egalik kategoriyasi;
9) 
kesimlik kategoriyasi:
9.1) shaxs-son; 
9.2) zamon; 
9.3) tasdiq-inkor; 
9.4) mayl (modallik) [3.166.].