Buxoro davlat universiteti texnologik va professional

 
 
ТЕХНИК ОЛИЙ ТАЪЛИМ МУАССАСАЛАРИДА ТАЛАБАЛАРНИНГ 
КАРТОГРАФИК САВОДХОНЛИГИНИ ШАКЛЛАНТИРИШНИНГ 
НАЗАРИЙ МОДЕЛИНИ ЯРАТИШ 
Зухуров Йигитали Тоғаевич 
Қарши мухандислик-иқтисодиёт институти 
мустақил тадқиқотчиси 
Таълим тизими амалиётида талабаларга касбий тайёргарлик 
самарадорлигини баҳолаш нуқтаи назаридан компетенцияга асосланган 
ёндашув энг истиқболли деб ҳисобланади, унга мувофиқ касбий фаолиятга 
тайёр бўлиш мезонлари компетенция ва унинг имкониятлари ҳисобланади. 
Ушбу позициялардан келиб чиққан ҳолда, картографик саводхонлик асосий 
профессионал имкониятлардан бири бўлган бир қатор табиий фанлар бўйича 
талабаларнинг касбий компетенциясининг ажралмас қисми ҳисобланади. 
Шунинг учун унинг техник олий таълим муассасаларида шаклланишига, 
биринчи навбатда картография ва геодезия дарсларига жиддий эътибор 
берилади. 
Техника олий таълим муассасалари “Ер кадастри ва ердан 
фойдаланиш”, “Геодезия, картография ва кадастр” таълим йўналишлари 
талабаларининг картографик саводхонлиги бу картография соҳасидаги билим 
ва кўникмалар тизими, шунингдек, ушбу билимларни, кўникмаларни 
келгусидаги касбий фаолиятида амалга ошириш имкониятини берадиган 
билимлар мажмуидир. 
Талабаларнинг келгусидаги касбий фаолиятининг ўзига хос 
хусусиятларини ҳисобга олган ҳолда, биз талабаларнинг муайян фаолият 

---

118 
турларига тайёр бўлишларига қараб картография соҳасидаги билим, кўникма 
ва қобилиятларни гуруҳ бўйича батафсил баён қиламиз (1-жадвал). 
Биз картография соҳасидаги профессионал аҳамиятли қобилиятларни 
кўриб чиқамиз, масалан: 
- географик фазовий тафаккурни ривожлантириш; 
- картографик моделлаштириш ва хаританинг график тилини билиш 
билан боғлиқ ҳолда интеллектуал ва ижодий қобилиятларни ривожлантириш; 
- махсус "картографик" шаклланиши; 
- картография соҳасидаги фалсафий муаммоларни, тадқиқот ва ижодий 
вазифаларни ҳал қилиш қобилияти; 
- картография бўйича тадқиқотларни ва меҳнатни оқилона ташкил 
этиш кўникмаларини шакллантириш. 
1-жадвал 
Фаолиятлар 
Керакли билим, кўникма 
1. Ҳар хил турдаги ва 
мураккаблик 
даражасидаги 
картографик 
асарларни 
яратиш. 
Харита тилини билиш (ҳодисаларни тасвирлаш усуллари, 
одатий белгилар тизими, умумлаштириш техникаси), 
картографик 
проекцияларнинг 
табиати 
ва 
турлари, 
картография асарларини тузиш ва лойиҳалаш усуллари; гео-
расмларни 
яратиш 
технологияси 
ва 
хариталарнинг 
муаллифлик ишини бажариш қобилиятини билиш. 
2. Картографик ишлардан 
амалий фойдаланиш. 
Гео-расмларнинг асосий турларининг таркиби ва ўзига хос 
хусусиятларини билиш; ер юзидаги энг муҳим объектларнинг 
жойлашуви, нисбий катталиги, шакли ҳақида маълумот; 
замонавий картография фондларида навигация қилиш 
қобилияти. 
3. 
Харитани 
таҳлил 
қилиш, 
картография 
манбалари 
бўйича 
тавсифларни тузиш. 
Харитани таҳлил қилиш схемасини, харита тилини билиш; 
картометрия ва математик статистика воситалари ёрдамида 
харита таҳлилини ўтказиш ва гео-расмлардан керакли 
маълумотларни олиш қобилияти. 
4. Хариталарда ҳар хил 
ўлчовларни бажариш. 
Картометрик ишларнинг назарий асосларини билиш, 
хариталарда ўлчовларни бажариш қобилияти: турли хил 
конфигурациялар чизиқлари узунлиги, майдонлар, ҳажмлар, 
бурчаклар, географик ва тўртбурчаклар координаталар, 
баландликлар, қияликлар; картометрия техникасининг 
маҳорати. 
5. Ҳудуднинг топографик 
суръатлари. 
Рассомларни аниқлашнинг назарий асослари, геодезик 
асбоблар ва асбобларнинг ишлаш принциплари, улар билан 
ишлаш қобилиятини билиш; ҳудуднинг геодезик ўлчовлари 
ва дала тадқиқотларини ўтказиш қобилияти. 
Ўқитувчининг касбий фаолиятида анъанавий методология даражасида 
эмас, кейинги босқичда - технологик даражада изланиш, педагогик ижод 
учун доимо имконият мавжуд. Технология маълум шароитларда таълимни 

---

119 
ташкил қилишнинг энг оқилона усулларини ўрганадиган психологик ва 
педагогик фанлар соҳасига айланди. 
Замонавий шароитда технологик ёндашув талабаларни ўқитишнинг 
мақсад ва вазифаларига энг мос келади. Техника олий таълим 
муассасаларида 
картография 
саводхонлигини 
шакллантириш 
учун 
картография ва геодезия дарсларида касбий йўналтирилган ўқитиш 
технологиясини қўллаш тавсия этилади. Бу педагогик амалиётда, амалиётга 
татбиқ этилиши қаратилган ўқув мақсадларига эришишга олиб келадиган, 
интеграл дидактик тизимни ташкил этадиган, педагогик процедуралар, 
операциялар ва техникаларнинг маълум бир кетма-кетлиги. Ушбу технология 
маълум бир профессионал аҳамиятга эга бўлган шахсий хусусиятларга эга 
бўлган тегишли билим, кўникма ва қобилиятларга эга бўлган мутахассисни 
тайёрлашга қаратилган. 
Олий 
таълим 
муассасалари 
талабаларининг 
картографик 
саводхонлигини 
шакллантиришнинг 
педагогик 
жараёни 
қуйидаги 
"самарадорлик" кўрсаткичлари билан асосланади: 
- "Картография", "Геодезия" ўқув фанлари бўйича талабаларнинг 
олдиндан белгиланган билим ва кўникмаларида ифодаланган ўқув 
жараёнининг кафолатланган самарадорлиги. Бу олий таълимни давлат 
стандартлаштиришини, мутахассислик бўйича давлат таълими стандартлари 
ва битирувчига қўйиладиган малака талабларини бажаришга қаратилган 
педагогик жараённи ташкил этишнинг муайян босқичи ҳамда мантиғини 
англатади; 
- “Ер кадастри ва ердан фойдаланиш”, “Геодезия, картография ва 
кадастр” 
таълим 
йўналишлари 
талабалари 
ўртасида 
картографик 
саводхонликни шакллантиришга мақсадли йўналтириш; 
- ўқув, ўқув - услубий ишларда ўқитишнинг стандарт шакллари, 
усуллари, воситалари ва тартибларидан фойдаланишнинг ўзаро боғлиқлиги 
ҳамда ўзаро боғлиқлигида намоён бўладиган тизимлилик ҳамда яхлитлик; 
- битирувчилар учун юқори даражадаги тайёргарликни таъминлайдиган 
ўқув, ўқув-услубий ишларнинг жорий ва келажакдаги вазифаларини ҳал 
қилишда фойдаланиладиган таълим фаолиятининг янги оқилона шакллари, 
усуллари, воситалари ва процедураларини излаш ҳамда амалга ошириш 
нуқтаи назаридан кўриб чиқилган динамизм; 
- аниқ касбий таълим дастурлари асосида маълум бир профилнинг 
бўлажак мутахассисини тайёрлаш жараёнининг муайян таркибий ва 
мантиқий кетма-кетлигини лойиҳалаштиришга имкон берадиган педагогик 
жараённи стандартлаштириш, тузатиш ва такрорлаш қобилияти; ҳар бир 

---

120 
талабага давлат таълим стандартида белгиланган малака талабларига жавоб 
бериш; бир хил ўқув режалари ва дастурларида мутахассисларни тайёрлаш 
жараёнини акс эттириш. 
Буларнинг барчаси бўлажак мутахассисни тайёрлашнинг педагогик 
жараёнини тўлиқ бир тарзда тавсифлайди, бу бир томондан маълум бир 
картографик саводхонликнинг маълум даражасига эришишни кафолатлайди, 
бошқа томондан талабаларнинг ўқув ва когнитив фаолиятини маълум 
даражада расмийлаштиради. 
Касбий йўналтирилган технологияларни билимларни баҳолаш учун 
балл-рейтинг тизимидан фойдаланиш натижасида талабалар ишида ритм ва 
изчиллик кучаяди; таълимни индивидуаллаштириш муайян шакллар ва 
таркибни олади; таълимнинг ўзини ўзи ташкил этиш даражаси дарсларга 
тайёргарлик жараёнида талабаларнинг ташаббускорлиги ва ижодкорлиги 
ривожланиши билан тавсифланади. Бу ўқитувчилар ва талабалар фаолиятини 
сезиларли даражада фаоллаштиришга, картография ва топографияни 
ўрганишга бўлган қизиқишни оширишга олиб келади; ўқувчининг 
интеллектини, мустақил ишлаш ва мустақил таълим олиш қобилиятини 
ривожлантиришга ҳисса қўшади. 
Касбга йўналтирилган технологияни жорий этиш кафолатланган ўқув 
натижаларига олиб келади - картография ва геодезия соҳасида тегишли 
билим ва кўникмаларга эга бўлган маълум бир профессионал аҳамиятга эга 
бўлган шахсий хусусиятларга эга мутахассисни тайёрлаш техника олий 
таълим 
муассасалари 
талабаларининг 
картографик 
саводхонлигини 
шакллантиришга олиб келади.