C. J. Omarova,G. B. Sidrasulieva t. S. Bawatdinov «ximiya»

 
 
 
 
 
№3- Laboratoriyaliq jumis 
 Tema: Oksidler, tiykarlar, kislotalar ha’m duzlarg’a tiyisli 
ta’jriybeler 
Jumistan maqset. Anorganikaliq zatlardin’ tiykargi klasslari 
bolgan oksidler, tiykarlar, kislotalar ha’m duzlardin’ qasiyetlerinin’ 
xarakterli reaktsiyalar arqali uyreniwden ibarat
A’sbap ha’m reaktivler: kipp apparati, xaktas, kaltsiy 
karbonat, natriy karbonat, Na
2
SO
3
kristallari, HCl (yamasa H
2
SO
4
) 
eritpeleri
 
 mis(II)-oksidi, kaltsiy oksidi, fenolftaliyennin’ 1% li 
spirttegi eritpesi.
Oksidler 
Elementlerdin’ kislorod penen payda qilgan birikpeleri oksidler 
dep ataladi. Oksidlerde kislorod penen birikken element barliq 

---

waqitta on’ oksidleniw darejesin, kislorod bolsa-2 oksidleniw 
darejesin payda etedi. Tek F
2
O
+2
ha’m peroksidler (N
2
O
1
2

; Na
2
O
2
; 
SaO
2
) dan basqa. 
Ko‘pshilik elementler tek bir oksid pauda qiladi. Misali: Na
2
O; 
CaO; Al
2
O
3
.
O‘zgeriwshen valentlikka iye elementler bolsa bir neshe oksid 
payda qiladi. Misali: N
2
O
azot (I)-oksidi ; 
NO azot (II)-oksidi;
N
2
O
3
azot (III)-oksidi; NO
2
azot (IV)-oksidi; N
2
O
5 
azot (V)-oksidi. 
Oksidler ximiyaliq qasiyetlerine qarap duz payda qiliwshi, duz 
payda qilmaytugin ha’m peroksidler (H
2
O
2
; Na
2
O
2
) ga bolinedi. Duz 
payda qilmaytugin oksidlerge: N
2
O – azot (I) oksidi, NO azot (II)-
oksidi ha’m CO uglerod (II)-oksidin misal qiliw mu’mkin. 
Duz payda qiliwshi oksidlear 3 gruppaga: tiykarli, kislotali ha’m 
amfoter oksidlerge bolinedi.
Tiykarli oksidler. Bular tiykarinan metal oksidleri bolip, olarga 
teyisli gidroksidler mas keledi : 
Na

Na
2 
O 

Na OH 
Ca

CaO

Ca (OH)
2
Cu

CuO

Cu (OH)
2 
Fe

FeO

Fe (OH)
2 
Tiykarli oksidler kislotalar menen reaktsiyaga kirisip duz ha’m 
suw payda qiladi. Suwda eriytugin tiykarli oksidler suw menen 
siltilerdi beredi.
Misal : 
Na
2
O + H
2
O = 2Na OH Ca O + H
2
O = Ca(OH)
2 
Na
2
O + H
2
SO
4 
= Na
2
SO
4 
+ H
2
O Ca O + 2HCl = CaCl
2
+ 
H
2
O 
Kislotali oksidler. Kislotali oksidlerdi tiykarinan metalemesler 
payda qiladi. Bul oksidler kislota angidridleri ham dep ataladi. 
Sebebi olar suw menen birigip teyisli kislotalardi, kislotalar o‘zinen 
suwdi joq etip teyisli angidridlerdi payda qiladi. 
C 

CO
2 

H
2
CO
3
S 

SO
3 

H
2
SO
4
S 

SO
2 

H
2
SO
3
P 

P
2
O
5

H
3
PO
4 

---

Oksidleniw darejesi joqari bolgan ba’zi metallardin’ oksidleri 
ham kislotali oksid bola aladi. Misal : Mn
2
O
7
; CrO
3 
Kislotali oksidler suw nenen birigip tiyisli kislotalar, siltiler 
menen reaktsiyana kirisip duz ha’m suw payda qiladi. 
SO
2 
+ N
2
O = N
2
SO
3
SO
2
+ Sa(ON)
2
= ↓Sa SO
3 
+ N
2
O 
SO
3
+ H
2
O = H
2
SO
4
SO
3
+ 2Na OH = Na
2
SO
4 
+ H
2
O 
Amfoter oksidler. Amfoter oksidler dep ham kislotali, ham 
tiykarli oksid qasiyetlerin payda qilatugin oksidlerge aytiladi. 
Bunday oksidlerge BeO , Al
2
O
3 
, ZnO , Cr
2
O
3
lar kiredi.