Cİlt 1 – 1978 erciyes üNİversitesi yayini-163
Download 3.2 Mb. Pdf ko'rish
|
- Bu sahifa navigatsiya:
- 19. YÜZYIL ERMENİ MİLLİYETÇİLİĞİNİN YAPILANMASINDA RUSYA’NIN ROLÜ Dr. Bilal DEDEYEv
- A.KAFKASYA’NIN İŞGALİNDE RUS-ERMENİ İŞBİRLİĞİ
- B. KAFKASYA MERKEZLİ RUS-ERMENİ FAALİYET PLANI
- A. İSKAN POLİTİKASI; ERMENİLERİN TOPLU HALDE KAFKASYA’YA YERLEŞTİRİLMESİ
|
2006
. SOY, Bayram, “Birinci Dünya Savaşı Öncesinde II. Wilhelm Almanyası’nın Ermeni Meselesine Yaklaşımı”, Türk Yurdu, Cilt 26, Sayı:225, Mayıs
2006
. SÖYLEMEZOğLU, Şahin Ali, Die Andere Seite Der Medaille, Önel Verlag, Köln 2005. ŞİMŞİR, Bilal N., Ermeni Meselesi 1774-2005, 3. Baskı, Bilgi Yayınevi, Ankara 2006. TANÖR, Bülent (1997), Kurtuluş Üzerine 10 Konferans (Türkiye 1918–1923), Yenigün Haber Ajansı Basın ve Yayıncılık A.Ş., İstanbul 1997. TERZİOğLU, Arslan, “İttihat ve Terakki İleri Gelenlerinin Mektup ve Yazılarında Talat Paşa’nın 15 Mart 1921’de Berlin’de Öldürülmesi”, Ermeni Araştırmaları 1. Türkiye Kongresi Bildirileri, I. Cilt, Yayına Hazırlayan Şenol Kantarcı vd., ASAM-EREN Yayınları, Ankara 2003. TOKAY, A. Gül, “II. Meşrutiyet Dönemi Dış İlişkileri: 1908–1914”, Türk Dış Politikasının Analizi, Derleyen Faruk Sönmezoğlu, 3. Baskı, Der Yayınları, İstanbul 2004.
334 HOŞGÖRÜDEN YOL AYRIMINA ERMENİLER / CİLT 1 TRUMPENER, Ulrich, “Almanya ve Osmanlı İmparatorluğu’nun Sonu”, Editör Marian Kent, Osmanlı İmparatorluğu’nun Sonu ve Büyük Güçler, Çeviren Ahmet Fehmi, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul 1999. TUNCER, Hüner, Doğu Sorunu ve Büyük Güçler (1853-1878) Osmanlı’nın Kader Yılları, Ümit Yayınları, Ankara 2007. URAS, Esat, Tarihte Ermeniler ve Ermeni Meselesi, 2. Baskı, Belge Yayınları, İstanbul 1987. WAYLET, Bonyar, Ernst Jackh, İmparatorluk Stratejileri ve Ortadoğu-Doğu’da İngiliz-Alman Rekabeti ve Balkan Savaşlarında Sonra Almanya-, Çeviren Vedat Atila, Çiviyazıları Yayınevi, İstanbul 2004. WEGNER, Armin T., (mit einem Vorwort des Herausgebers), Der Prozeß Talaat Pascha–Stenographischer Bericht-, Deutsche Verlagsgesellschaft für Politik und Geschichte, Berlin 1921. WİRTH, Günter, “Der Todesgang des Armenischen Volkes”, UTOPIE Kreativ, Heft 169, 2004 November. YAVUZ, Celalettin, “1915 Ermeni Zorunlu Göçüne Alman Subaylarının Bakışı”, Türk Yurdu,
Cilt 26, Sayı 226, Haziran 2006. YERASİMOS, Stefanos, Azgelişmişlik Sürecinde Türkiye -Tanzimat’tan I. Dünya Savaşına-, Çeviren: Babür Kuzucu, 5. Baskı, Belge Yayınları, İstanbul 1987. YERASİMAS, Stefanos, Milliyetlet ve Sınırlar -Balkanlar, Kafkasya ve Orta Doğu-, Çeviren: Şirin Tekeli, 5. Baskı, İletişim Yayınları, İstanbul 2002. ZENTRALRATS DER ARMENİER İN DEUTSCHLAND, http://www.d-armenier.de/ cms/html/index.php. 335 Dr. Bilal DEDEYEV 19. YÜZYIL ERMENİ MİLLİYETÇİLİĞİNİN YAPILANMASINDA RUSYA’NIN ROLÜ Dr. Bilal DEDEYEv Qafqaz Üniversitesi İktisadî İdarî Bilimler Fakültesi Bakû-AZERBAYCAN Tlf.: (+994 12) 4482862/66 iç hat No:310, Cep: (+994 ) 505182805, e-posta: bdedezade@yahoo.com, bdedeyev@qafqaz.edu.az 336 HOŞGÖRÜDEN YOL AYRIMINA ERMENİLER / CİLT 1 ÖZET Ermeni milliyetçiliğinin oluşum ve faaliyet tarihi aslında XIX. yüzyıldan öncelere kadar dayanmaktadır. Sadece XIX. yüzyıldan başlayarak emperyalist devletler (Rusya, İngiltere, Fransa, ABD gibi) Ermeni milliyetçiliğini kendi çıkarları amacıyla kullanmaya başlamışlar- dır. Tabii olarak bu durum Ermenilerin de işine gelmiş ve bu fırsatı değerlendirmişlerdir. Ermenileri kendi menfaatleri için kullanan devletlerden biri de Rusya olmuştur. I. Petro (1689-1725) devrinde gelişmeye başlayan ve XVIII. yüzyılda artık dünyanın güçlü devletlerinden biri olan Rusya, sıcak denizlere ulaşmak için güneye açılmak niyetinde idi. Bu durum I. Petro’nun vasiyetinde de açıkça belirtilmiştir. Burada hedeflenenlerden biri de İstanbul’un Rusya tarafından işgal edilmesi idi. Rusya, bu düşüncesini gerçekleş- tirmek için ilk önce Kafkasya’yı daha sonrada komşu İran ve Osmanlı Devletleri’ni işgal etmek zorunda idi. Bu yüzden Rusya, XVIII. yüzyılın son çeyreğinde Tiflis’i ele geçirdikten sonra başlattığı Kafkasya’yı işgal etme siyasetinde Ermenilerde zaten var olan milliyetçilik hırsını devamlı kullanmaya başlamıştır. Onlara bu bölgelerde devlet kurmaları için imkân vereceğini vaat etmiştir. Hatta XVIII. yüzyılda Dağlık Karabağ’da Ermenileşmiş melikleri (bölgeleri) birleştirerek Küçük Ermenistan kurma düşüncesi bile olmuştur. Fakat bunu o devirde gerçekleştirememiştir. XIX yüzyılın başlarında ise birlik ve beraberlikten yoksun olan Azerbaycan Hanlıkları’nın durumundan faydalanarak bütün Kafkasya’yı işgal eden Rusya, Ermenilerle işbirliğine gire- rek başka yollara başvurmuştur. Komşu ülke ve bölgelerden topladığı Ermenileri sahipsiz duruma getirdiği Azerbaycan topraklarına toplamaya başlamıştır. Bu göç işlemi XIX. yüzyılın başlarından itibaren, esas olarak ise 1828’den sonra tamamlanmıştır. 1828-1829’da imzalanan Türkmençay (İran’la) ve Edirne (Osmanlı Devleti’yle) Antlaşmaları’nda bile göçlerle ilgili madde konmuştu. Sonuç olarak ise XIX. yüzyılın sonlarına doğru Osmanlıdan ve İran’dan toplam bir milyon kadar Ermeni, Azerbaycan’ın İrevan ve Karabağ, kısmen de Gence ve Nahçıvan bölgelerine yerleştirilmiştir. Azerbaycan’da takip edilen bu iskân politikası iki tarafın da (Rusya ve Ermeniler) planlı hazırlıklarıyla hayata geçirilmiştir. Belirtilen rakamların ise gerçekliği Rus ve Osmanlı belgelerinden açıkça görülmektedir. Rusya’nın bu iskân politikasını yapmasında iki maksadı olabilirdi. Birinci, bu göç siyaseti ile Kafkasya’daki etnik yapıyı değiştirerek, buralarda uzun süreli hâkimiyet kurmayı düşünüyor olmasıdır. Bunun için Kafkasya dışından getirilen gayrimüslim zümre bu bölgeye yerleştirilmiş, bu yolla Kafkasya’daki Müslüman halkın kolayca yönetilmesi sağlanmıştır. İkincisi ise gelecekte komşu ülkeleri işgal ederken orada yaşayan Ermenilerin gücünden istifade etmeyi planlamasıdır. Bu amaçla 1890 yılında Tiflis’te bölgedeki bütün Ermenileri organize edebilecek milliyetçi-şovinist Daşnak Partisi’ni kurmuştur. Dikkat ederseniz, hem Azerbaycan’da, hem de Osmanlı Devleti’ndeki kanlı olaylar bu tarihten sonra ortaya çıkmaya başlamış ve bütün XX. yüzyıl boyu sürmüştür. Sonuç itibariyle, yukarıda anlatılan bu tarihî gerçeklerden sonra Anadolu ve Azerbaycan’da sosyal ve siyasî dengeler alt üst olmuş; bu yapılanmaların etkisi günümüze kadar gelerek sözde Ermeni soykırımı ve Karabağ düğümü gibi ciddi sorunların ortaya çıkmasına neden olmuştur.
337 Dr. Bilal DEDEYEV Şu anda Kafkaslı olarak görünen Ermeniler, aslen Avrupalı olup, yak- laşık M.Ö. 7. yüzyıldan başlayarak Frikya bölgesinden Doğu Anadolu’nun Van gölü civarlarına yerleşmiş veya yerleştirilmişlerdir. Savaşlar esna- sında Frikyalı Yunanlılar tarafından gerçekleştirilen bu göç işlemi İran devletlerine karşı ön savunma amacıyla yapılmıştı 1 . 19. yüzyıl Rus tarihçisi Veliçko’ya göre ise, Ermenilerin bir kısmı Kudüs dağılmasın- dan sonra Yahudilerle karışmıştır 2 . Zamanla Doğu Anadolu ve İran toprakları boyunca yayılan Ermeniler, bu tarihten başlayarak birçok devletin hâkimiyetini kabullenmiş 3 ve değişik milletlerle komşuluk ederek farklı dinlerle tanışmak fırsatı da bulmuşlardır. En son papaz Gregoryan’ın önderliğinde Ermenilerin büyük çoğunluğu Hıristiyan dinini seçmiştir. İslamiyet’in hızla yayıldığı 7. yüzyılın ikinci yarısında 1
Saray, “Ermenistan Yol Ayrımında”, Kafkas Araştırmaları, Sayı 2, İstanbul 1996, s.3.
2 Ayrıca Rus yazar, Ermenilerin kendi kaynaklarından ve diğer araştırmacılardan örnekler vererek 19. yüzyılın sonlarında karşımıza çıkan Ermenilerin, artık saf
3 Mim Kemal Öke, Ermeni Sorunu, İstanbul,1996, s.103. 338 HOŞGÖRÜDEN YOL AYRIMINA ERMENİLER / CİLT 1 Hilafet hâkimiyetine alınan Ermeniler, millî ve dinî hüviyetlerinde serbest kalabilmiştir. Ermeniler tarihte ilk defa 9. yüzyılın sonlarında bir Müslüman-Türk devleti olan Azerbaycan Caciler Devleti’nin (879- 941) sınırları dahiline alınmıştır 4 .
Uzun müddet Müslümanlar arasında yaşamış olmaları Ermenilerde din-millet sentezli özel yapı oluşturmuştur. Ermeniler bu özelliğini uzun yıllar kaybetmemiş, hatta bu yolda Gregoryen adı altında örgütlenme yoluna gitmişlerdir 5 . Böylece, bulundukları bölgelerde hâkim devletlere tabi olmak şartıyla dil, din, gelenek ve göreneklerini korumak için sürekli çabalarda bulunmuşlardır. Aslında bu durum Ermeni milliyetçiliğinin oluşumu gibi de kabul edilebilir. Ermeni-Gregoryen milliyetçiliğinin ilk ciddi faaliyeti 8. yüzyılda Azerbaycan’ın Aran bölgesinde yerli halka (Türk, İran ve Kafkas men- şeli) karşı yapılmıştır. Ermeni kilisesinin baskıları sonucu tarihî Dağlık Karabağ ahalisinin bir kısmı 8. yüzyıldan başlayarak 10. yüzyılın son- larına kadar tam anlamıyla medeni ve ideolojik asimilasyona uğramış, zamanla Ermeni dilini ve kültürünü benimsemiş ve Gregoryanlaşma’ya yüz tutmuştur 6 . Ermeniler Gregoryan milleti olarak örgütlenme faali- yetlerini daha sonraları Selçuklu ve Osmanlı Devletleri hâkimiyetinde de devam ettirmişlerdir 7 .
Anlaşıldığı kadarıyla Ermeni milliyetçiliğinin oluşum ve faaliyet tarihi 19. yüzyıldan çok öncelere kadar gitmektedir. Sadece 18. yüzyı- lın sonları ve 19. yüzyıldan başlayarak emperyalist devletler, artık var olan Ermeni milliyetçiliğini aktifleştirmiş ve kendi çıkarları amacıyla kullanmaya başlamışlardır 8 . Bu devletlerden biri de Rusya olmuştur. Tabii olarak bu durum Ermenilerin de işine gelmiş ve onlar tarafından da bu fırsat değerlendirilmiştir. 4 Memmedali Şerifli, 9. Asrın İkinci Yarısı-11. Asrlarda Azerbaycan Feodal Devletleri, Baku 1978, s.98-99. 5
6 Veliçko, Kafkaz..., s.48; Ziya Bünyadov, Azerbaycan VII-IX Asırlarda, Baku 1989, s.93; Feride Memmedova, Politiçeskoya İstoriya İstoriçeskaya Geografya Kavkazkoy Albani (III. Do n.e.VIII.e.), Baku 1986, s.104-105. 7 Öke, Ermeni Sorunu..., s.105-106. 8 Belgelerle Ermeni Sorunu, s.64-67. 339 Dr. Bilal DEDEYEV A.KAFKASYA’NIN İŞGALİNDE RUS-ERMENİ İŞBİRLİĞİ I. Petro (1689-1725) devrinden gelişmeye başlayan ve 18. yüzyılda dünyanın güçlü devletlerinden birine çevrilen Rusya, İran ve Orta Doğu üzerinden sıcak denizlere ulaşmak için güneye açılmak niyetinde idi. Bu durum I. Petro’nun vasiyetinde de açıkça belirtilmiştir 9 . Rusya, bu düşüncesini gerçekleştirmek için Kafkaslar’ı işgal etmek zorunda idi. Bu yüzden 1722 yılında Rus Ordusu Derbent tarafından deniz ve karayoluyla Kafkasya’ya girdi 10 . Karşılarında nizamî bir ordu görmeyen Ruslar, karşı çıkan halkın direncini kırarak, kısa bir zaman içinde Der- bent, Bakû, Salyan, Talış, Gilan, Mazenderan ve Esterebat bölgeleri dâhil Azerbaycan’ın Hazar sahilindeki vilayetlerini işgal ettiler 11 . Tarihte ilk defa Rus-Ermeni işbirliği bu dönemde ortaya çıktı. I. Petro yıkılmakta olan Safevi Devleti’ne karşı yapılan bazı savaşlarda Ermeni ahalisinin din birliği gücünden faydalanmıştır. Gelecekte tüm Kafkasya’yı daha sonra da komşu İran ve Osmanlı Devletleri’ni işgal etmeyi planlayan Rus Çarı, Ermenilerle işbirliğinin temellerini atmış oldu. O, Ermenilerin Rusya himayesine girmelerinin uygun olduğunu istemiş ve bu vesileyle ilişkilerin kurulması için ileri gelen Ermeni ailelilerinden bir kaçını Rusya’ya davet etmişti. I. Petro’nun başlattığı bu siyaset, daha sonraları da devam ettirildi. Bu dönem Rusya’ya götürülen Ermeni ailelerinden biri de, Rus ordu- sunda adlarına sık sık rastladığımız Lazarevler ailesi idi. Lazarevler’in Rusya’ya yerleşmesi sonraları iki halk arasındaki ilişkilerin derinleşme- siyle sonuçlandı. Hatta, Sankt-Peterburk’ta Ermeni mahallesi bile oluş- turuldu
12 . Böylece, Rusya, 18. yüzyılın ilk yarısında başlattığı Kafkasya’yı işğal etme siyasetinde Ermenilerde var olan milliyetçilik hırsını devamlı yönetebilecek adımları attı. Bu tek taraflı gelişme, zamanla karşılıklı 9 Boris Mouravief, Deli Petro’nun Vasiyetnamesi, İstanbul 1966, s.60; Süleyman Kocabaş, Tarihte Türk-Rus Mücadelesi, İstanbul 1989, s.92. 10 İbrahim Yüksel, “Çarlık Rusya’nın Azerbaycan’ı İstilası ve Osmanlı Devleti’nin Tutumu”, Kafkas Araştırmalar, S.1, İstanbul 1988, s.25. 11 Kocabaş, Tarihte Türk-Rus..., s.93; Fuad Aliyev, “Şirvan Üsyanı, 1722-1735 Yılla- rında Azerbaycan’ın Hazarboyu Eyaletlerinin Rusya Tarafından İşgal Olunması”,
12 S. N. Glinka, Azerbaycan Ermenilerinin Rusya Hudutlarına Göçürülmesinin Tasviri, Baku 1995, s.8-9; Muammer Demirel, “Ermeni Meselesi ve Rusya”, 8. Askeri Tarih
340 HOŞGÖRÜDEN YOL AYRIMINA ERMENİLER / CİLT 1 olarak işbirliğine dönüşmüştür 13 . Rusya, onlara bu bölgelerde devlet kurmaları için imkân vereceğini vaat etmiş; hatta 18. yüzyılda Dağlık Karabağ’da Ermenileşmiş melikleri (bölgeleri) birleştirerek Küçük Erme- nistan kurma düşüncesi bile olmuştu 14 . Fakat Rusya’nın bu düşüncesi bu dönem Kafkaslar’da daha etkili olan Osmanlı ve İran Devletleri tarafından engellenmişti 15 .
1783’te Tiflis Hanlığı ile 13 maddelik savunma antlaşması yaparak burada üç bin kadar asker bulundurmaya başlayan Rusya, Kafkasya’yı tekrar işgale hazırlaştı 16 . Bu defa ise, Rusya’nın Kafkasya’ya gelme bahanesi, güya Hıristiyan halkın hamisi olduğunu göstermek idi. Adeta Haç Yürüyüşü yaparcasına Valerian Zubov kumandasında 30 bin kişilik Rus ordusu papazların duaları ile yola çıkmıştı. 1796’nın Mayıs ayında Derbent’e giren Rus askerleri başta Ermeni Piskoposu İosif Stefan Davidov olmakla birlikte Hıristiyan zümre tarafından sevinçle karşı- lanmıştır 17 . Ermenilerin de yardımı ile Ruslar Azerbaycan’ın Salyan bölgesine kadar ilerleyebilmişti. Ancak Çariçe II. Katerina’nın ölümü üzerine Rusya’nın, Azerbaycan’ı işgali bu defa da yarıda kalmış oldu 18 .
cıyla beraberinde birçok Ermeni çocuğunu yetiştirmek üzere Rusya’ya götürdüğü bilinmektedir. Özellikle, 19. yüzyılın başlarında Rusya’da açılmaya başlayan Ermeni okulları ve 1816’da ise Moskova’da kurulan Lazarian Enstitüsü’nün bu konuda daha çok etkisi olmuştur 19 . Bu durum Rusya’nın Kafkasya’yı işgal etmesinde önemli bir altyapı oluşturmuştur. Ermeniler artık tamamen Rusların yanında yer almışlardı. Nitekim bun- dan sonra Rusya’nın Kafkasya’ya gönderdiği komutanların neredeyse yarısının Ermeni asıllı olması bunu göstermektedir. 13 Güntekin Necefli, “Karabağ’ın Hıristiyan Melikleri ve Ermenilerin Karabağ’da Devlet Yaratmak Cehdleri”, Renessans , No:3-4, Baku 2006, s.64-68. 14 Veliçko, Kafkaz..., s.51; Necefli, Azerbaycan Hanlıklarının Osmanlı Devleti ile Siyasî
15 Başbakanlık Osmanlı Arşivi, (BOA), Name-i Hümayun Defteri, No:7, s.78-82; V. Minorsky, “Nadir”, İslam Ansiklopedisi (İA.), C.IX, İstanbul 1988, s.24. 16 BOA, H.H., Belge No:324-G, 110. 17 Veliçko, Kafkaz..., s.58-59; Barthold, W., “Derbent”, İA, C.III, İstanbul 1988, s.538.
18 Abbaskulu Ağa Bakihanov, Gülüstani-İrem, Baku 1951, s.184; Mirze Adigözelbey, “Karabağname”, Karabağnameler, C. I, Bakü 1989, s.54-55. 19 Demirel, “Ermeni Meselesi...”, s.340.
341 Dr. Bilal DEDEYEV Bundan sonra, İran’da saltanat kavgası sürerken, Rusya, 1798’de Osmanlı Devleti ile bir ittifak antlaşması yaparak Kafkaslar’ı işgal politikasını daha da güçlendirdi 20 . Hemen ardından, Kasım 1799’da ilk önce kamu işleri ile ilgilenmesi için Kovalenski’yi, daha sonra ise orduyla birlikte General Lazarev’i Gürcistan’a başkomutan olarak görevlendirdi. Yukarıda belirtildiği gibi General Lazarev, Rusya’ya yerleşen Lazarevler ailesine mensup biri idi. Rusların Tiflis’e gelişi Dağıstan kavimlerini harekete geçirdi. Osmanlı Devleti ile sıkı ilişki halinde bulunan Avar hâkimi Ümme Han başkan- lığında 20 bin kişilik Dağıstan ordusu Tiflis yakınlarında Rus-Ermeni- Gürcü birleşik kuvvetlerine yenik düştü (Kasım 1800). Ümme Han’ın Car- Balaken’e dönüşünden sonra hastalanarak vefat etmesi 21 , Kafkaslar’da Rus işgalinin hızlanmasına neden olmuştur. 1801’de ordu ve yönetimde daha tecrübeli bir asker ve devlet adamı olan General Knorrink Kafkasya’ya başkomutan olarak tayin edildi
22 . Ancak bu bölgeyi iyi tanımayan Knorrink, önce Revan, daha sonra 1802’de Nahçıvan’a yaptığı seferde başarısız oldu. Burada, İran ve Osmanlı Devleti’nin yardımlarıyla Azerbaycan hanları Rus güçlerini defetmeyi başardılar. Knorrink’in Tiflis’e çekilerek beklemesi, kendisine takviye kuvvetlerin geleceğini göstermekte idi. Nitekim Şubat 1803’te Gürcü asıllı General Sisianov yeni başkomutan sıfatıyla Tiflis’e geldi 23 . 50 bin kişilik orduyla gelen ve Osmanlı Devleti’nde Eşbethar adıyla tanınan Sisianov, Ovannes (veya Yuannes) isminde bir Ermeniyi de yardımcılığına getirdi 24 . Ovannes yerli Ermenileri Ruslara taraf çekerek Azerbaycan Hanlıkları’nın işgalinde daha çok etkili olmuştur. Özellikle, onun Karabağ Hanlığı’ndaki faaliyetleri Ermenilerin bu bölgeye akın etmesiyle sonuçlanmıştır. Bu dönemlerde bir defaya mahsus 390 ermeni ailesi Şuşa’ya getirilmiştir 25 . Bu da yaklaşık 1500-2000 Ermeni’nin buraya yerleştirilmesi demekti. Böylesine toplu göçlerin yanında kendi başına gelerek Ruslara katılanlar da az olmamıştır. Tabii ki, Rusya’nın amacı 20 Rıfat Uçarol, Siyasî Tarih (1789-1994), İstanbul 1995, s.84-85. 21 Adigözelbey, “Karabağname...”, s.60-62. 22 Bakihanov, Gülüstani..., s.191. 23 Bakihanov, Gülüstani..., s.192; Firudin Esedov- Sevil Kerimova, Çarizmi Azerbaycan’a Getirenler, Bakü 1993, s.61; Akif Farzaliyev, Sisianov’un 1803’te Kafkasya’ya gel- diğini söylemektedir. Bkz. Adigözelbey, a.g.m., s.64, 5 Nolu dipnot. 24 BOA, H.H., Belge No:6677-A. 25 Esedov-Kerimova, Çarizmi Azerbaycan’a ..., s.70. 342 HOŞGÖRÜDEN YOL AYRIMINA ERMENİLER / CİLT 1 Ermenileri buralara celp ederek onların gücünden kendi işgalcilik pren- sipleri için istifade etmek idi. Bu vesileyle, Ermeniler de kendi çıkarları doğrultusunda sadakat borcunu yaparak Ruslara hizmet etmeyi ihmal etmemiştir. B. KAFKASYA MERKEZLİ RUS-ERMENİ FAALİYET PLANI İşgal ederek Kafkaslar üzerinde hâkimiyet kurmak isteyen İran ve Rusya arasında 1804’te başlayan savaş 1813’de yapılan bir anlaşma ile sona ererken Kafkaslar da İran ve Rusya arasında paylaşılmış oluyordu 26 .
Antlaşması sonucu Kafkasya bütünü ile (İrevan ve Nahçıvan hariç) Rusya’ya terk edilmiştir 27 .
A. İSKAN POLİTİKASI; ERMENİLERİN TOPLU HALDE KAFKASYA’YA YERLEŞTİRİLMESİ Rusya Kafkasya’yı işgalinden sonra buralarda korkusuz ve rahat hareket etmeye, bu arada sömürgecilik politikasını da uygulamaya baş- ladı.
Kafkasya’yı uzun süre elinde tutma düşüncesi ile komşu ülkelerden gayrimüslim zümreyi getirip Kafkaslar’a iskân etme yönüne gitti. Bu göç işleminde en çok yer Ermenilere verilmiştir. Böylece, Rusların iskân siyaseti kısa bir zamanda etkisini göstermiştir. Tarihçi Geybullayev’a göre, 1823’te Ruslar’ın Karabağ’daki kayıt listelerinde 642 köyün 155’i Ermenilere, 487’si ise Azerilere ait olarak verilmiştir 28 . Bu da 1800’lere kadar sayıları çok az olan Ermenilerin, artık 1823’te Karabağ ahalisinin % 25’ini oluşturduğunu göstermektedir. 1826’da ikinci defa başlayan İran-Rusya (1826-1828) savaşından sonra, imzalanan Türkmençay Antlaşması (10 Şubat 1828) sonucu Azerbaycan ikiye ayrılarak, kuzey kısmı Rusya’ya, güney kısmı ise İran’a bırakılmıştı. 16 maddelik antlaşmanın 3. maddesinde İrevan ve Nahçı- van Hanlıkları’nın Rusya’ya verilmesi kabul edilmişti. Bu antlaşmanın 15. maddesinde ise, en geç bir yıl içinde İran’da yaşayan Ermenilerin 26 Vidadi Umudlu, Şimali Azerbaycanın Çar Rusiyası Terefinden İşğalı Ve Müstemlekeçilik
27 Bakıhanov, Gülüstani..., s.203; Mehmet Saray, Yeni Türk Cumhuriyetleri Tarihi, Ankara 1996, s.25; A. Zeki Velidi Togan, “Azerbaycan” , İA, C.II, İstanbul 1970, s.115.
28 Giyaseddin Geybullayev, Karabağ ( Etnik ve Siyasî Tarihine Dair ) , Bakü 1990, s.151.
343 Dr. Bilal DEDEYEV Rusya tarafına yerleştirilmesi izninin verildiğini görmekteyiz 29 . Ayrıca, bu dönem Rusya’nın İran büyük elçisi A. Griboyedov’un Çar’a yazmış olduğu mektubunda da göçle ilgili epey bilgi verilmektedir 30 . Ermeni yanlısı biri olarak tanınan Griboyedov, İran’da bulunduğu dönemlerde Ermeni haklarını savunarak bu konuda İran Şahı’na defalarca baskıda bulunduğu bilinmektedir 31 . Büyükelçinin ve başka bir gözlemci Rus yazarın notlarına bakılırsa, göç işleriyle ilgilenmek için Rusya Devleti tarafından özel organizasyon komitesi kurulmuştur. Ayrıca, komite tarafından devlet hazinesinden, göçmen Ermenilere kişi başına 25 ruble yardımda bulunulmuştur. Yine verilen bilgiye göre, İran’dan getirilen Ermeniler Azerbaycan’ın Yukarı Aras bölgesine, yani daha çok İrevan ve Karabağ vilayetlerine yerleştirilmiştir 32 . Başka bir Rus yazarı N. Şavrov’un yazdığına göre, 1828-1830 yılları arasında 40.000 İranlı, 84.000 Osmanlı Ermeni’si Azerbaycan’a yerleştirilmiştir. Bu rakam 19. yüzyılın sonlarına doğru bir milyona ulaşmıştır 33 . Ermenilerin Kafkasya’ya toplanmasındaki göç işlemi sadece İran’dan değil, Osmanlı Devleti’nden de yapılmıştır. Rusya, 1829 Edirne Antlaşması’na Hıristiyan halkın serbestçe Rus topraklarına göç ede- bilmeleriyle ilgili madde koydurmuştu. Osmanlı Devleti bu maddenin acısını sonralar 1853-1856 ve 1877-1878 Osmanlı-Rus Savaşları’nda hissetti. Rusya, bu savaşlarda Doğu Anadolu bölgesindeki işgal işle- rinde Ermenileri Osmanlı Devleti aleyhine kışkırtmaya başlamıştı 34 . Böylece, bu tarihe kadar iyi giden Türk-Ermeni ilişkileri bozulmaya yüz tutmuştur. Rusya’nın bu iskân politikasını yapmasında iki amacı olmuştur. Birincisi, bu göç siyaseti ile Kafkasya’daki etnik yapıyı değiştirerek, buralarda uzun süreli hâkimiyet kurma yoluna gitmiş olmasıdır. Bunun 29 Komisyon, “Türkmençay Mukavelesi”, Azerbaycan Tarihi Üzre Kaynaklar, Baku 1989, s.277-283. 30 A. S. Griboyedov, Gore ot Uma Pisma i Zapiski, Bakü 1989, s.387. 31 Nesir Necmi, Abbas Mirze, XIX. Esr Rusya-İran-Azebaycan Münasebetleri., Bakü 1993, s.118. 32 Griboyedov, a.g.e., s.388; Glinka, Azerbaycan Ermenilerinin ..., s.42-46. 33 N. N. Şavrov, Novya Ugroza Russkomu Delu Zakavkaze: Prestoyaşaya Rasprodaja Mugani İnorodçam, Bakü 1990, s.63-64. 34 Uçarol, Siyasi Tarih..., s.375; Demirel, “Ermeni Meselesi...”, s.344-346; Tuncer Baykara, “Rusların Doğu Anadoluda Bir Ermeni Yurdu Yaratma Girişimi”, 8.
344 HOŞGÖRÜDEN YOL AYRIMINA ERMENİLER / CİLT 1 için Kafkasya dışından getirilen Ermeniler bu bölgeye yerleştirilmiş, bu yolla Kafkasya’daki Müslüman halkın kolayca yönetilmesi sağlanmıştır 35 .
tanıma politikası zamanla genişletilmiş, Kafkasya’daki Rus yönetimi bu zümreden olanlara emanet edilmiştir. Lazarevler, Madatov, İvan Korganov, Cemşid Şahnazar, Vasili Bebudov 36 gibiler bunlardandır. İkincisi ise, bir dünya devleti olmak için komşu ülkeler (Osmanlı ve İran) işgal edılırken orada yaşayan Ermenilerin gücünden istifade etmeyi planlamasıdır 37 . Download 3.2 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|