Цитоплазма қиритмалари inclusiones cytoplasmaticae

Hujayraning o`sishi. Har bir tirik mavjudot ma’lum o`lchamlarga ega. Bu o`lchamlarga organizm hujayralarining ko`payishn va o`sishi orqali erishiladi. Odam tanasining hamma hujayralari o`sish qobiliyatiga ega. Ammo bizning a’zolarimizdagi ko`pchilik hujayralar o`zining o`rtacha o`lchamlarini saqlab qoladi. A’zo aktivligining keskin oshishi yoki patologik jarayonlar natijasida hujayra o`lchamlari odatdagidan ko`ra kattalashishi - gipertrofiya kuzatiladi.

Hujayraning hayot sikli, differentsiallanishi. Yangi hosil bo`lgan hujayralar hayot siklini o`taydi. Hayot sikli hujayraning yangi hujayra hosil bo`lishida uning keyingi bo`linishiga qadar yoki o`ning o`lishigacha bo`lgan davrni o`z ichiga oladi. Hujayra o`z hayoti davrida bo`linishi, o`sishi, differensiallanishga uchrashi kuzatiladi. Shuning uchun hujayraning hayot sikli jarayonlarini ikki gruppaga bo`lish mumkin (Bloch D., Qndman Q., 1955). Birinchi gruppaga hujayraning bo`linishi bilan bog`liq jarayonlar kirib, uni avtosintetik interfaza deyiladi (30-rasm). Ikkinchi gruppaga esa, hujayraning o`sishi, differensirovkasi ma’lum vazifani bajarishga ixtisoslanishi mansubdir (geterosintetik interfaza). Differensirovkaga uchragan hujayra ixtisoslangan hujayra bo`lib, u ma’lum vazifani bajarishga moslashgan. Ular ko`pincha bo`linish qobiliyatini yo`qotadi. Masalan, differensiallangan qon hujayralari - eritrotsitlar, nerv hujayralari va hokazo. Ba’zi hujayralar differensirovka holatida bo`linish qobiliyatiga ega bo`ladi (jigar hujayralari).

Embrional takomillashish davrida epiteliy, biriktiruvchi to`qima, mushak va nerv hujayralari embrional varaqlardan rivojlansa, yetilgan davrida differensiallanishga a’zolarning turli qismlarida joylashgan kambial hujayralar uchraydi. Qon ishlab chiqaruvchi organlardagi kambial hujayralar «o`zak hujayralar» deb yuritiladi.

30-rasm Hujayraning hayot siklidagi geterosintetik va avtosintetik interfazalarining o`zaro munosabati (Bloch, Cadman, 1955).

Ichki doira-yangi hosil bo`lgan hujayraning yava qayta bo`linishga kirishi (avtosintetik interfaza); a- yangi ikki qiz hujayralarning hosil bo`lishi; b - hujayra bo`linmay, yadrolar bo`linishi natijasida ko`p yadroli hujayralarning hosil bo`lishi; v - mitozda yadro qobig`i buzilmay, xromosomalar sonining ikki marta ortishi-poliploid hujayralarning hosil bo`lishi; g - DNK reduplikatsiyasi ro`y berishi va hujayra bo`linmay uning massasining oshishi-politeniya. Tashqi doirada turlicha hayot siklini tugatuvchi differensiallashayotgan hujayra ko`rsatilgan. 1- hujayra o`limi; 2 - mitotik bo`linish qosiliyatnii yuqotgan ixtisoslashgan hujayra; 3 - hujayraning differensirovkaga uchramay ,bo’linishga kirishi; 4 - hujayraning differentsirovkaga uchrab, mitotik bo`linishga kirishi; 2s - va 4s- DNK diploid va tetraploid miqdori; 2n- va 4n-xromosomalarning diploid va tetraploid yig`indisi.
Hamma hujayralar ma’lum muddatda yashaydi. Masalan, eritrotsitlar 120 kungacha, epidermis hujayralari 4-10 kun va hokazo. Nerv va mushak to`qimasi hujayralari organizmniig butun hayoti davomida yangilanmaydi, degan fikrlar ham bor. Hujayra o`lish vaqtida hujayra yadrosi piknozga (yadro zichlashishi va donadorlikni yo`krtib kichrayishi), karioreksisga (yadroning mayda donachalarga bo`linib ketishi), kariolizisga (yadroshng erib ketishi) uchrashi mumkin.

Yadrodagi o`zgarishlar oqibatida (birga) sitoplazmada ham qaytarib bo`lmas o`zgarishlar yuz berib, natijada, hujayra halok bo`ladi.