D. Mamatkulov 2023-yil zokirjonova shahlo toxirjon qizining

1.2. Psixologiyada shaxs xulq-atvor motivatsiyasining ilmiy-amaliy jihatdan
tadqiq etish masalalari.

Bugungi kunda ilm-fan va amaliyot shiddat bilan rivojlanayotgan

davrda xorijda va mamlakatimizda o’smiz psixikasi, uning xulq-atvori, tafakkuri
ham ruhiy holatini sog‘lomlashtirish maqsadida bir qancha dasturlar
amalga oshirilmoqda. Bu borada bir qator ilmiy tadqiqot ishlari olib
borilib, shaxsning psixologik resurslarini, xulq-atvor motivatsiyasini rivojlantirishga qaratilgan konsepsiyalar ishlab chiqilmoqda, bu esa o‘z navbatida
shaxslararo munosabatlar, muloqot, boshqaruv, mehnat kabi
faoliyatlariga ijobiy ta’sirini kuchaytirishga xizmat qiladi.
Psixolog olimlarning fikriga ko‘ra ana shunday muhim shaxsiy
resurslardan biri xulq-atvor motivatsiyasi bo‘lishi mumkin.
Xulq atvor motivatsiyasi nazariyasi va oliy nerv faoliyati nazariyasi XX asr boshida paydo bo‘lib,xulq atvor “Stimul-reaktsiya” sxemada ko‘rib chiqiladi. I.P.Pavlov¹⁶ va uning izdoshlari N.A.Bernshteyn¹⁷ va P.K.Axonin¹⁸ xulq atvor dinamikasi funktsional sistemasi modelini ishlab chiqganlar.
Psixologiyaning an'anaviy nazariy va amaliy muammolaridan biri insonning xatti-harakatlaridagi javoblarni o‘rganish edi. Ko‘pincha psixologiyaning o‘zi xulq-atvor fani sifatida ta'riflanadi. Xususan, V. M. Bexterev, B. G. Ananievlarning asarlari xulq-atvorga shaxsning aqliy faoliyatining ajralmas ko‘rsatkichi sifatida qaralishi kerakligini ishonchli isbotladi.¹⁹ Bu savol umumiy biologiyada ham an'anaviydir. Biroq, nisbatan yaqinda fiziologiya fanlari buni insonga nisbatan ko‘rib chiqa boshladilar, bu ma'lum bir mafkuraviy qarama-qarshiliksiz o‘tmadi va bu masala bo‘yicha fanlarda mavjud pozitsiyalarning ma'lum bir nomuvofiqligiga olib keldi.
Xulq-atvorni biologik, fiziologik, psixologik va ijtimoiy ehtiyojlarni qondirishga qaratilgan yaxlit inson faoliyati sifatida aniqlash mumkin.
Xulq-atvorda yaxlit harakat sifatida quyidagi o‘zaro bog‘liq bosqichlarni ajratib ko‘rsatish mumkin. Birinchidan, ehtiyojning shakllanishi. Ikkinchidan, motivatsion qo‘zg‘alishda ifodalangan motivatsiyaning rivojlanishi. Uchinchidan, xulq-atvor faolligini ta'minlashga qaratilgan vegetativ reaktsiyalarning rivojlanishi, shuningdek, tegishli modelning sub'ektiv tajribalari (hissiyotlari) va salbiy belgilar. To‘rtinchidan, muayyan holat va tashqi vaziyatga nisbatan qaror qabul qilish. Beshinchidan, qarorni amalga oshirish dasturini izlash yoki shakllantirish. Oltinchidan, ushbu dasturni amalga oshirish va kerakli natijaga erishish, bu xatti-harakatni qo‘zg‘atgan ehtiyojni va modallikka xos qoniqish, zavqlanish yoki hatto ekstaz kabi his-tuyg‘ularning rivojlanishini yo‘q qiladi.
Shaxsning xatti-harakati turli toifalar bilan tavsiflanishi mumkin: Tug‘ma xatti-harakatlar - qoida tariqasida, bu instinktlardir.
O‘zlashtirilgan xulq - bu shaxsning tarbiyasiga muvofiq amalga oshiradigan harakatlari.
Qasddan xulq-atvor - shaxs tomonidan ongli ravishda amalga oshiriladigan harakatlar.
Qasddan tashqari xatti-harakatlar - bu o‘z-o‘zidan sodir bo‘ladigan harakatlar.
Xulq-atvor ongli yoki ongsiz ham bo‘lishi mumkin.
Shaxsning xatti-harakatlarining tabiatiga qarab, turli xillarini belgilash mumkin.Inson o‘z harakatlari bilan boshqalarning e’tiborini jalb qilishga harakat qilishi mumkin. Bunday xatti-harakatlar ko‘rgazmali deb ataladi.
Agar biror kishi o‘z zimmasiga biron bir majburiyat olib, ularni vijdonan bajarsa, uning xatti-harakati mas’uliyatli deb ataladi.
Shaxsning o`zgalar manfaatini ko‘zlagan harakatlarini belgilab beruvchi va u uchun hech qanday mukofot talab etilmagan xatti-harakatlar yordam berish deyiladi.
Shuningdek, ichki xulq-atvor ham mavjud bo‘lib, u insonning nimaga ishonishini, nimani qadrlashini o‘zi hal qilishi bilan tavsiflanadi.
Psixologiya xulq-atvor haqidagi fan sifatida.
Psixologiya inson xatti-harakati va motivlarining xususiyatlarini o‘rganadigan fandir. Ushbu bilim sohasi psixik va xulq-atvor jarayonlari qanday borishini, shaxsning o‘ziga xos xususiyatlarini, inson ongida mavjud bo‘lgan mexanizmlarni o‘rganadi va uning u yoki bu harakatlarining chuqur sub’ektiv sabablarini tushuntiradi. Shuningdek, u qisman tug‘ma va qisman orttirilgan, tegishli ijtimoiy sharoitlarda tarbiyalangan bo‘lishi mumkin bo‘lgan ularni belgilovchi muhim omillarni (stereotiplar, odatlar, moyilliklar, his-tuyg‘ular, ehtiyojlar) hisobga olgan holda shaxs xarakterining o‘ziga xos xususiyatlarini ko‘rib chiqadi. Shunday qilib, psixologiya fani bizga tushunishga yordam beradi, chunki u uning ruhiy tabiatini va shakllanishining axloqiy shartlarini ochib beradi.
Xulq-atvor axloqiy kategoriya sifatida.
Xulq-atvor-bu shaxsning ma’lum bir sharoitda uzoq vaqt davomida bajaradigan insoniy harakatlarining majmuidir. Bularning barchasi individual harakatlar emas. Harakatlar ongli ravishda yoki qasddan sodir bo‘ladimi, ularga axloqiy baho beriladi. Shuni ta’kidlash kerakki, xatti-harakatlar bir kishining ham, butun jamoaning harakatlarini ham aks ettirishi mumkin. Shu bilan birga, xarakterning shaxsiy xususiyatlari ham, shaxslararo munosabatlarning o‘ziga xosligi ham ta’sir qiladi. Inson o‘zining xulq-atvori bilan jamiyatga, aniq odamlarga, o‘zini o‘rab turgan narsalarga munosabatini aks ettiradi.
Xulq-atvor chizig‘i tushunchasi.
Xulq-atvor tushunchasi shaxsning takrorlanuvchi harakatlarida yoki uzoq vaqt davomida bir guruh odamlar harakatlarining xususiyatlarida ma’lum tizim va izchillik mavjudligini nazarda tutadigan xatti-harakatlar chizig‘ining ta’rifini o‘z ichiga oladi. Xulq-atvor, ehtimol, insonning axloqiy fazilatlari va harakatlantiruvchi motivlarini ob’ektiv tavsiflovchi yagona ko‘rsatkichdir.
Xulq-atvor normasi - bu har bir shaxs uchun individual ravishda majburiy bo‘lgan bir xil turdagi ko‘plab odamlarning doimiy takrorlanadigan harakatlari. Jamiyat odamlarga ijtimoiy muvozanatni saqlash uchun yaratilgan vaziyatlarda ma’lum bir ssenariy bo‘yicha harakat qilishlari kerak. Har bir shaxs uchun xulq-atvor normalarining majburiy kuchi jamiyat, murabbiylar va yaqin atrofdagi misollarga asoslanadi. Bundan tashqari, odat muhim rol o‘ynaydi, shuningdek, jamoaviy yoki individual majburlash. Shu bilan birga, xulq-atvor normalari axloq va axloq haqidagi umumiy, mavhum g‘oyalardan (yaxshilik, yomonlik va boshqalarning ta'rifi) kelib chiqishi kerak.
Xulq-atvorning individual xususiyatlari.
Inson tabiat va jamiyat mahsuli sifatida murakkab va ko‘p qirrali hodisadir. Muhokama qilinayotgan mavzuga kelsak, bizni boshqaruv tizimining ajralmas qismi bo‘lgan, qaror qabul qilishga va nazorat harakatlarini ishlab chiqishga, shuningdek ularni amalga oshirishga qodir bo‘lgan shaxs qiziqtiradi.
Inson yashaydi va harakat qiladi, muayyan harakatlar qiladi. Uning faoliyati va boshqa odamlar bilan muloqoti yagona "xulq-atvor" tushunchasi bilan birlashtirilgan. Shaxsning xulq-atvorida, xatti-harakati va harakatlarida uning asosiy ijtimoiy-psixologik xususiyatlari namoyon bo‘ladi.
Insonning xatti-harakati, uning harakatlari quyidagilarga bog‘liq:
1) uning tanasining biologik va psixologik xususiyatlari;
2) turmush sharoiti va unga turli ta’sirlardan, insonning moddiy va ma’naviy madaniyat olami bilan, shuningdek, uning atrofidagi odamlar bilan o‘zaro munosabati qanday tashkil etilganligidan.
Inson xatti-harakatlarini tog‘ri tushuntirish uchun quyidagilar zarur:
1) ularning ruhiy hayotini bilish;
2) atrof-muhit va ongning o‘zaro ta’sirini tushunish;
3) inson psixikasining tashqi ko‘rinishlarini kuzata olish;
4) ularni to‘g‘ri talqin qila olish.
Aynan mana shu bilim va malakalar yetakchining ijtimoiy-psixologik sifatlari asosini tashkil qiladi.Insonning holati va xulq-atvori har doim uning fikr va his-tuyg‘ulari, haqiqatni aks ettiruvchi va uning xatti-harakatini boshqaradigan irodasi bilan belgilanadi. Inson faoliyati va xulq-atvorida voqelikni psixik aks ettirish haqidagi fan psixologiya deb ataladi.Psixika (yunoncha “ruhiy”) inson miyasining (yuqori darajada tashkil etilgan materiya) haqiqatni aks ettirish xususiyati. Bu nomoddiy narsa, lekin insonga (ruhga) xosdir. Bu insonning ichki dunyosi, uning ongidir.Bu psixik hodisalar va jarayonlar majmuidir. Atrof-muhit bilan o‘zaro ta'sirida inson faoliyatining o‘ziga xos mahsuloti hisoblanadi.
Shaxsning his-tuyg‘ulari, g‘oyalari, fikrlari unda tashqi olamning sub’ektiv tasvirlari va modellarini yaratadi, ular miyada o‘zgarib, faoliyat va xatti-harakatlarning turli shakllariga o‘tadi. Inson,miya va uning psixikasi funktsiyalarini o‘rganib, u shu orqali o‘z faoliyati mexanizmlarini biladi, o‘zini biladi.
Insonning ruhiy hayotini, uning ichki dunyosini uning faoliyatidan qat’iy nazar tushunib bo‘lmaydi. Aksincha, inson doimo o‘zi bilgan yoki qiladigan narsaga munosabat bildiradi. Inson ruhiyatining holati (ishonch, xushchaqchaqlik, umid yoki aksincha, tashvish, g‘azablar) uning xatti-harakati va ishining natijalariga kuchli ta’sir qiladi.
Inson xulq-atvorini yo‘naltirishning ikki turi mavjud:
-reaktiv;
-faol.
Reaktiv xatti-harakatlar asosan turli xil ichki va tashqi ogohlantirishlarga javobdir.
Faol xatti-harakatlar insonning tanlangan maqsadlarga erishish uchun maqsad va xatti-harakatlar shakllarini ongli ravishda tanlash qobiliyati bilan bog‘liq.
O’smir xulq-atvoridaikkita real va funktsional jihatdan o‘zaro bog‘liq bo‘lgan jihatlar mavjud:
1. Xulq-atvorning yo‘nalishi va faolligini ta’minlovchi (rag‘batlantiruvchi) rag‘batlantirish. Xulq-atvorni rag‘batlantirish motivatsiya tushunchasi bilan bog‘liq bo‘lib, u shaxsning qiziqishlari, ehtiyojlari, maqsadlari, motivlari, niyatlari va intilishlari g‘oyasini o‘z ichiga oladi;
2. Muayyan sharoitlarda xatti-harakatlarning boshidan oxirigacha (maqsadga erishilgunga qadar) qanday rivojlanishi uchun javobgar bo‘lgan tartibga soluvchi. Xulq-atvorni tartibga solish asosan turli xil jarayonlar va holatlar tomonidan ta’minlanadi. Zamonaviy ishlab chiqarish mehnat jamoalariga asoslangan murakkab va dinamik tizimdir. Ularning ishlab chiqarish faoliyatining muvaffaqiyati ko‘p jihatdan jamoaning oddiy a’zolarining mehnatga faol munosabatiga, jamoadagi axloqiy-psixologik iqlimga, rahbarning odamlarning xatti-harakatlarini boshqarish qobiliyatiga bog‘liq.
Xulq-atvor - shaxsning hayot jarayonida shakllangan atrof-muhit bilan o‘zaro ta’sirining tasviri.
Bizning xatti-harakatlarimiz murakkab va tushunarsiz ko‘rinadi. Insonning mohiyatini tushunib bo‘lmaydi, deb ishoniladi va haqiqatan ham shunday. Hech kim hatto juda yaqin odam ham stressli yoki xavfli vaziyatda o‘zini qanday tutishi mumkinligini bilmaydi.Xulq-atvor jamiyat qoidalari va qadriyatlariga rioya qilish nuqtai nazaridan insonning ijtimoiy va sotsial xulq-atvori ajralib turadi.
Ijtimoiy xulq-atvor - bu jismoniy va ijtimoiy ehtiyojlarni qondirish bilan bog‘liq bo‘lgan va atrofdagi ijtimoiy muhitga reaksiya sifatida yuzaga keladigan odamlarning xatti-harakatlari jarayonlari to‘plami.
Asosial xulq-atvor - insonning jamiyatdagi xulq-atvori normalari va qoidalariga, jamoat axloqiga mos kelmaydigan xatti-harakatlardir.
Bizning baholashimiz va xatti-harakatlarimiz o‘zimizdan kelib chiqishiga ishonamiz. Ammo bizning baholashimiz, harakatlarimiz va hodisalarimiz printsiplari biz uchun tashqidir. Misol keltiraylik, kalkulyator murakkab matematik hisoblarni o‘zi bajaradi, ammo hisob-kitoblar natijasini olish uchun biz u bilan ba’zi manipulyatsiyalarni amalga oshirdik. Biz bilan ham shunday, atrofimizdagi dunyo ma’lumotni taqdim etadi va biz ushbu zamonaviy dunyoga bo‘lgan munosabatimizni aniqlashga va o‘z xatti-harakatlarimizni yaratishga harakat qilamiz. Shaxs harakatlarining motivlari orttirilgan ijtimoiy me’yorlar va uni tarbiyalash muhiti bilan tartibga solinadi.Xatolar va shartlar har doim ham adekvat bo‘lmagan harakatlari bilan taassurot qoldirishga, o‘ziga xosligini ko‘rsatishga yoki boshqalarning e’tiborini jalb qilishga harakat qiladigan o‘smirlarning xatti-harakatlarini kuzatish oson.Agar inson harakat erkinligidan mahrum bo‘lsa, jamiyat tomonidan tan olinishi uchun madaniyatli yo‘l unga mavjud bo‘lmasa, u yovvoyi ajdodlar kabi o‘zining tajovuzkor xatti-harakati bilan e’tirof tuyg‘ularini olishga harakat qiladi.Olimlar turli vaziyatlarda odamlarning xatti-harakatlarini tushuntirishga harakat qilgan ko‘plab tajribalar o‘tkazdilar. Psixolog Milgram nafaqat ekstremal sharoitlarda, hatto eng printsipial odam ham hokimiyat bosimi ostida o‘zini noto‘g‘ri tutishi mumkinligini ilmiy asosladi. Insonning ijtimoiy xulq-atvori bu odamlar orasidagi va ularga nisbatan harakat yoki ularning birikmasidir. Shu bilan birga, bunday harakatlar ijtimoiy ahamiyatga ega bo‘lishi kerak - boshqalar uchun qadrli bo‘lishi kerak. Ijtimoiy xatti-harakatlar deviant (og‘ish) va huquqbuzarlik (boshqalar uchun zararli), vaziyat va sharoitlarga adekvat yoki noadekvat, ziddiyatli va mos keladigan va hokazo bo‘lishi mumkin.Kundalik muloqot va o‘zaro ta’sirda qasddan va qasddan bo‘lmagan xatti-harakatlar katta ahamiyatga ega. Agar biror shaxs yomon niyatsiz muayyan harakatni sodir etgan bo‘lsa, bu javobgarlikdan ozod qilmaydi, lekin jazoni biroz engillashtiradi. Va agar xatti-harakatlar javob sifatida xizmat qilgan bo‘lsa (masalan, mojaroga provokatsiya), javobgarlik biroz kamayadi. Boshqa bir xil darajada muhim navlar - ongli va ongsiz xatti-harakatlar. Qasddan va qasddan ularni chalkashtirib yuborish oson bo‘lsa-da, ular turli xil tushunchalardir. Ongsiz xulq-atvor - bu motiv va topshiriq shaxs tomonidan amalga oshirilmaydigan harakat. Qoida tariqasida, u aktyorning o‘zi tomonidan sezilmaydi, lekin boshqalar tomonidan mukammal talqin qilinadi. Insonning xulq-atvori ko‘pincha ijtimoiy jihatni ifodalaydi, lekin individual jihat ham bor - u "Men va ob’ektlar" paradigmasida amalga oshiriladi. Shuningdek, u noto‘g‘ri va to‘g‘ri, adekvat va noadekvat va boshqalarga bo‘linadi.Ijtimoiy ehtiyojlar jamiyat manfaatlari bilan bog‘liq. Muayyan sharoitlarda ular hal qiluvchi bo‘lib, boshqa barcha ehtiyojlarni bostiradi. Bularga vatanparvarlik, ijtimoiy-siyosiy, faollik, kommunikativ, mafkuraviy, kollektivistik ehtiyojlar, axloq, axloq, ijtimoiy jihatdan aniqlangan tajovuz va boshqalar kiradi. Ko‘rinib turibdiki, har qanday vaqtda odam bir nechta, ba’zan juda xilma-xil turdagi ehtiyojlarni rivojlantirish uchun biosotsial shartlarga ega bo‘lishi mumkin, ammo ayni paytda xulq-atvor harakatini amalga oshirishda ulardan faqat bittasi qondiriladi. Buning sababi shundaki, bunday fonda motivatsiya shakllanadi, bu ulardan faqat bittasiga yo‘l beradi. Motivatsiya psixologiyada qabul qilingan talqinlarga ko‘ra, bu sub’ektning ehtiyojlarini qondirish bilan bog‘liq faoliyatga rag‘batdir yoki (Men bunga alohida e’tibor qaratmoqchiman) ongli shaxsning xatti-harakatlari va harakatlarini tanlashiga asos bo‘lgan sabab. Inson xulq-atvori va hayvonot olamining boshqa vakillari o‘rtasidagi tub farq bu xabardorlikda va, demak, o‘zboshimchalik bilan tuzatishda yotadi, deb ishonishga asos bor. Va bu qandaydir tarzda odamlardagi ongsiz ruhiy jarayonlar bilan birlashtirilishi kerak. Bugungi kunga kelib, xatti-harakatlarning fiziologik mexanizmlari haqida umumiy qabul qilingan g‘oyalar hali shakllanmagan. Bizningcha, eng asoslisi rus fiziologi akademigi K. V. Sudakovning A. A. Uxtomskiyning²⁰ dominant, P. K. Anoxinning²¹ funksional tizim haqidagi g‘oyalari asosida shakllangan kontseptsiyasidir.Haqiqiy hayotda ma’lum bir ehtiyojni qondirish boshqa odamlarga, ba’zan esa o‘ziga zarar etkazadigan vaziyatlar ham paydo bo‘lishi mumkin. Bunday sharoitda yuzaga keladigan xatti-harakatlar shakli sifatida belgilanadi deviant(lotincha deviatio - og‘ish), yoki deviant xatti-harakatlar. Psixofiziologik tashkilot nuqtai nazaridan normal va deviant xulq-atvor o‘rtasida keskin chegara yo‘q. Qoida tariqasida, unga munosabat sotsiologik pozitsiyalardan kelib chiqadi. Shunga ko‘ra, aql-idrok darajasini inobatga olgan holda, uning bahosi aniqlanadi - bu majburiy davolash bilan jinoiy javobgarlikka tortiladigan harakatmi yoki psixokorreksiya yoki psixoterapiya kabi engil darajaga qadar adekvat davolash.
Motivatsion qo‘zg‘alishning kuchi va keyingi dinamikasiga uning mavjudligi (va uning kuchi) yoki yo‘qligi sezilarli darajada ta’sir qiladi ozod qiluvchi (ingliz tilidan - ozod qilish, yengillik), ya’ni ma’lum bir ehtiyoj (masalan, oziq-ovqatga bo‘lgan ehtiyoj fonida bufet) yoki uni bostirish fonida motivatsiyani rivojlantirishga yordam beradigan tashqi omil (masalan, oziq-ovqat ehtiyoji fonida noxush ma'lumotlar).
Motivatsion qo‘zg‘alish, frontal korteksga etib, faoliyatning ongli maqsadiga aylanadi (dastlabki ehtiyoj tufayli yuzaga kelgan muammoli vaziyat bilan bog‘liq qaror qabul qilish). Qabul qilingan qarorni amalga oshirish dasturi hayot tajribasi asosida sinovdan o‘tganlar orasidan tanlanadi yoki uning yangi tahriri shakllantiriladi.