Дала тажрибаларини ўтказиш услублари
Download 2.39 Mb.
|
ДАЛА ТАЖРИБАЛАРИНИ ЎТКАЗИШ УСЛУБЛАРИ (2)
- Bu sahifa navigatsiya:
- Эслатма.
- 22.1-чизма.
|
Эслжпа. ҳар бир ғўэа нааи, ўгмншдоши ва оралиқ экинлар бўйича натижалар алохнха жамланади.
Фермер Ҳисобчи Ғўзанинг вилт билан зарарланганлигини текшириш ва ҳисоблаш натижалари қайд этилган дафтар хўжаликда сақданади 1-сонли қайднома ҳдр бир дала бўйича хўжалик ёки фермер хўжалиги раҳбарларига толширилади. Хўжалик ёки фсрмер 2- сонли жамловчи қайдномани (ғуза вилт билан зарарланганлнги кўрсатилган) ва далаларнинг вилт билан зараршанганлик фоизи бўйича гуруҳланиши акс "ттирилган 3- сонли қайднома 3 нусхада тузишади. Қайдномалардан ҳар қдйсининг бир нусхаси хўжаликда сақланади, иккинчиси туман қишлоқ ва сув хўжалиги бошқармасига, учинчиси вилоят ва ўсимликларни ҳимоя қилиш минтақдвий станцияси ЎХҚСга топширилади. ЎҲҚС 2 ва 3-сонли қдйдномалар асосида ғўэанинг вилоят бўйича вилт билан зарарланиши (4-сокли) ва туманлар (5-сонли) бўйича вилт билан эарарланган ғўза майдонларининг гуруҳланиши ҳақидаги қайдномаларни тузади. Бу қайдномалар ҳам 3 нусхада тузилиб, бири Ўзбекистон Республикаси қишлоқ ва сув хўжалиги вазирлигжа, иккинчиси- вилоят (туман) қишлоқ. ва сув хўжалиги бошқармасига юборилади, учинчиси- ЎҲҚСда қолади. соцли қайднома Ғўзанинг вилт билан зарарланганлиги (хўжалик, фермер хўжалиги) бўйича Ғўза нави
Жами Эслатма. Ҳар бир хўхаликда навлар ва ўтмишдошлар бўйича ёэув алоздда- алоҳида юритилади. Хўжалик (ширкат, фермерлик)да Ҳйр бир нав ва ўтмишдош бўйича ҳисоб натижалари алоҳнда жамланади. Хўжалик раҳбари ; Бош зироатчи сонли клйднома Хужаликда касал усимликпар фоизи буйича вилт билан зараланган гуза майдонларининг гуру\паниши
Хужалик раҳбари Бош чосилот сояли қайднома Вилоят бўйича ғузанинг вилтбилан зарарлангани тумани Ғўэа нави
Жами: Вилоят (минтақа) ЎҲК.С бошлиғи Бош қосилот 5-соили қайднома вилояги тумани бўйича вилт билан зарарланган ғўза найдонларининг гуруҳланиши (га хисобида).
Жами: Вилоят (минтақа) ЎҲҚС нинг бошлиғи. Бош ҳосилот ПАХТА ВА БУҒДОЙ ҲОСИЛИНИ ЙИҒИБ-ТЕРИБ ОЛИШ ВА ҲИСОБЛАШ УСУЛЛАРИ Пахта ҳосилини йиғиб териб олиш ва ҳисоблаш усуллари Ҳосилни йиғиш ва ҳисоблаш ҳар қандай дала ва дала-лаборатория тажрибасининг якунловчи поғонасидир. Ми\оггтда масъулиятли ҳисобланган бу лаврла тажриба ижрочисининг эътибори далани ҳосил йиғнм-теримига ўэ вақтида ва пухта тайёрлашга қаратилиши лозим. Терим қулда, машинада, шунингдск, ҳам қулда, ҳам машинада ўтказилади. Унутмаслик керакки, бу тадбир ҳар йили бир хил усулда амалга оширилгани маъқул. Йиғим-теримга алоқадор барча тайёргарлик ишлари мавсум бошланишидан бир неча кун аввал тугатилиши, қисобли ўсимликлар пахтаси бир-икки кун олдин териб олиниши зарур. Тажриба даласини пахта тсримига тайёрлаш вариантлцр улчамини текшириш ва йуқолган қозиқларни тиклашдан бошланади. Сўнгра ҳисобли ва ҳимоя эгатларини ажратишга кириишлади. Бунинг учун тажриба даласининг юқори қисмидан 2 5 м ташлаб, икки чекка ва ўртасига нишон белгиси қўйилади-да, тўғри чизиқ ҳосил қилинади, кейин каноп тортилади. . Ҳосил бўлган чизиқ бўйлаб ўсимликларнинг тепа томондагиларини бироз ётқизиб йўлакча ҳосил қилинади. Худди шундай йўлакча тажриба даласининг пастки қисмида ҳам очилади. Агар вариантлар 2 ва ундан кўп ярусда жойлашган бўлса, иш уларнинг ҳар бирида бажарилади. Кейин ҳар бир вариантдаги ҳисобли ва ҳимоя эгатлари ажратилиб, ҳисобли эгатларнинг биринчи қаторидаги биринчи ўсимликка ва охирги кдтордаги охирги ўсимликка ёрлиқ (этикетка) осилади. Худди шундай ёрлиқлар вариантнинг пастки қисмидаги ўсимликларга ҳам осилади. Пахта ҳосили майдончалар бўйича терилиши услубий жиҳатдан нотўгри, бутун вариант бўйича териб олиниши керак. (22.1. ва 22.2.-чизмалар). Ҳосилни қўдаа тсриш. Умумий теримдан аввал ҳисобли ўсимликлардан пат терилиб, битга кўсакдаги вазни аниқланади. Бунда терилган пахта халтачага ўсимликдаги ёрлиқ билан қўшиб солинади ёки срлиқпаги маълумотлар халтача устига ёзилади. Унда тажрибанинг номи, вариантнинг тартиб рақами, такрорланиш, кўсаклар сони, терим санаси, пахта вазни, тажриба ижрочиси ёки лаборант фамилияси кўрсатилиши лозим. Ҳар бир вариантда $0, 100 та кўсакдаги пахта терилиб, вазни аниқланиши керак. Ҳисобли ўсимликлардан пахта териб олингач, вариант бўйича теримга кнришилади. Ҳар вариантга битта ёки иккита теримчи қўйилиб, уларга ҳимоя қаторлари қайси эканлиги курсатилади Теримчиларнинг фамилиялари ва варианти ҳисоб журналига ёзиб қўйилади. Терилган пахта яхши созланган тарозида тортиб олинади ва вазни олдиндан тайёрланган дафгарга (9-шакл) ёэиб борилади. Бу дафгар бетлари саҳифаланиб, тажриба раҳбари томонидан тасдиқпанади. - Теримчиларни теримга бошқача усулда ҳам қўйиш мумкин. Бунинг учун теримчилардан ҳар бирига фамилияси, вариант рақдми, такрорланиши ёзилган қоғоз берилади теримчи бу қоғозни тарозибонга топширади. 22.1-чизма. Пахта гсримига тайёрланган тажриба даласининг кўриниши: а.а.в.г ҳимоя эгатлари; 1,2,3,4-ҳисобли эгатлар. аШшабчттптшптшагшчоогтттит^ Чсгарзоиа Ҳимоя зоиася ч*—~ 1 ! 3 Л' Ц» в! Л* й* № Ҳммоязоаася чтмя. Пахта териммга тайёрлаиган тажриба даласининг кўриниши: а,б,в,г-ҳимоя эгатлари; 1,2,3,4- ҳисобли эгатлар.
Терилган пахга ҳосили ҳайд этиладиган дафтар 9-шакл Эслтю. нусха тахминан тўлдирилган. Пахта ҳосили ҳисобланадиган дала дафтарига терим санаси, вариант рақами, такрорланиш рақами, теримчининг фамилияси ва исми, вариантнинг ҳисобли майдони, қопдаги пахта вазни (кг, брутго), қоп оғирлиги (г), пахта вазни (кг.нстто), қопсиз қайд этилади. Тажриба ижрочиси тсримчиларнинг фамилия ва исмларини уларни қаторларга қўйган тартибда ёзиб опади. Теримчи терган пахтаси билан ёрлиқ (этикетка)ни топширади. Тажриба ижрочиси пахтани тортиб, дафтарга ҳосил миқдорини ёзиб қўяди. Ҳимоя эгатларидан терилган пахта вазни ҳисоблаш дафтарига ёзиб қуйилади Бунда терим санаси, теримчининг фамилияси ва пахта оғирлиги кўрсатилади. Мавсумда пахта икки-уч марта терилади. Бу тадбирни ўтказиш қуйидаги муддатларга мўлжалланади: сентябрнинг иккинчи ярми, октябрнинг ўртаси ва октябрнинг охири ноябрнинг бошига. Агар терим пайтида ёғингарчилик туфайли йиғиштириб олинган пахта намлиги баланд бўлса, улардан 2 кг олиниб, намлиги аниқланади ва зарур ҳисоб-китоб қилинади Пахта намлиги қопчаларда доимий вазнгача қуритнлиб ёки бевосита далада махсус асбоб ёрдамида аниқланади Очилган пахгалар тўлиқ териб олингач, очилмаган кусаклар териб олинали Терилган кўсаклардан намуна учун 2 кг алиниб, уларнинг ҳар биридан қанча пахта чиқиши аниқланади. Намуналар ҳар бир вариантдан ва қайтарилишлардан алоҳида-алоҳида олинади Кусакдаги пахта ажратилиб, қуритилгач, қанчалиги аниқпанади ва зарур ҳисоб- китоблар қилинади. Ҳисобли ўсимликлардаги кўсакларнинг ҳар биридаги пахта ҳам шу тартибда терилали ва вазни аниқланади. Улар ҳар бир вариантдан терилган ҳосилга қўшилади. Ҳисобли ва ҳимоя майдонларидан терилган пахта ҳосили жамланиб, тажриба даласи бўйича уртача кўрсаткич ҳисоблаб чиқилади, далалар тарихи дафтарига ёзиб қўйилади. Ҳосилни машинзда териш йиғим-теримни теалаштириб, кузги шупгорга барвақгроқ киришиш имконини беради. Дала тажрибаси 1 гектар ва ундан каттароқ майдонларни эгалланганда пахта ҳосили ва кўракни машинада териш кенг қулланилиши керак. Машина теримида қул меҳнати сарфи 2-2,3 марта камаяди, териш муддати 2,3 ойдан 1 ойгача қисқаради. Тажриба даласини машина теримига тайёрлашда бегона ўтларга қарши чопиқ, қайтиш майдончаларидаги ғўза десикацияси, теримдан олдин баргларни тушириш ишлари амалга оширилади. Ўсимликларнинг теримгача олинадиган зарур намуналари дефолиациягача олиниши керак. Машиналар қайтадиган майдончалар даланинг юқори ва пастки қисмларида тайёрланади. Улардан ҳар бирининг кенглиги 8-9 м, «Магнум» русумли терим машинаси учун 10-12 м бўлади. Қайтиш майдончаларидаги кусақларнинг 70-80%и десикациядан 8-12 кун утгандан кейин очилади. Улар ёки қулда ёхуд машинада терилади, орқасидан кўсак терувчи машина қўйилиб, барча кўсаклар териб олинади. Сунгра ерга тўкилган пахта терилади, ғўзапоя йигиб олиниб, даладан ташқарига чиқариб ташланади. Шундан кейин қайтиш майдончаси грсйдер билан текисланади, ҳисобли эгатлар ва улар орасидаги ҳимоя қаторлари ажратилади Машина терими бошланиши олдидан машина бункеридан пахтани тўкиш учун 4x4 м улчамдаги майдонча тайсрланади. Бу майдончага тарози урнатилади, вариантдан терилган пахтани қоплаш учун қоплар тайёрлаб қуйилади Терилган пахтани қоплаш ва тортиш учун бир-икки ишчи ажратилади. Вариант катта бўлиб, бункер тўлиб кетадиган бўлса, у ҳолда тележкага ағдарилиб, катга тарозида тортилади. Машина терими бошлангунга қадар ҳисобли усимликлардаги очилган кўсаклар ҳосили териб олинади, кусаклар 60-70% очилганда, дастлаб барча ҳисобли эгатлар, сўнгра ҳимоя қаторлари ҳосили машинада терилади. Биринчи юришда машина вариантнинг ўнг томонидан кнрнб, чиқишда чапга бурилади, машина юриши бўйича яна унг томондан киради. Шундай қилинса, тупдаги пахта ерга камроқ тўкилади. Машинада терилган пахта, одатда, юқори намликка эга ва ифлосланган бўлади Шунинг учун ҳар вариантдан 2 кг дан алоҳида асосий ва подборшик бункеридан пахта намунаси олиниб, шу ернинг ўзида тортилади ва лаборатория таҳлилига юборилади Биринчи теримдан кейин пахта ерга кўп тўкилган бўлса, подбор терилади, агар кам бўлса, иккинчи теримдан кейин кусак билан бирга кусактергичда териб олинади. Подбордан ҳам ҳар вариантдан намлйк, ифлосланганлик ва пахта чиқишини аниқлаш учун намуналар олинади Иккинчи машина терими олдидан ҳисобли усимликчарда очилган пахта териб олинади. Вариантларда машина терими икки марта утказилиб, кўсаклари кўсакгергичда терилади, умумий массадан намликни аниқлаш ва пахта чиқишига 1-2 кг дан намуна олинади. Ҳосил ҳнсоби бўйича маълумотларни ишлаш. Ҳосил ҳисоби бўйича маълумотларга ишлов бериш қуйидагича амалга ошрилади: 1. Теримлар буйича бир кусакдаги пахта вазни аниқланади. Бунда ҳисобли ўсимликлардан терилган пахта улардагн кўсаклар сонига бўлинади. 2 Битта кўсақаага пахта вазни барча теримлар буйича аник,танади Бунинг учун барча тсримларда зарур вариантааги ҳисобли ўсимликлардан терилган пахта вазни бир бирига қўшилиб, ғўзалардаги пахтаси терилган кусаклар сонига бўлинади 3. Ҳар бир вариант ва ҳар бир терим бўйича йиғиштириб олинган пахта микдори аниқланади. Бунда барча теримларда терилган пахта умумий пахга майдонига бўлинади. 4 Вариантлар ва такрорланишлар бўйича (ўртача арифметик) ўртача ҳосилдорлик (ц/га) аниқланади. Ҳар қайси вариантнинг назорат вариантидан ўртача фарқи аниқпанади (ц/га ва %). Олинган маълумотларнинг ишончлилиги вариацион статистика услуби бўйича белгиланади. Бу фенологик кузатувлар ва бошқа ҳисоб-китоблар билан бирга вариантлар орасидаги фарқнинғ ишончлилигини аниқлаш имконини беради Тажрибада олинган маълумотларга ишлов беришнинг энг мукаммал усулидан бири сочилган дисперсион таҳлилдир. Бу усул жаҳон миқёсидаги тажриба ишлари амалиётида тан олинган (Б.АДоспехов. Методика полевого опита -М., 1979.). Буғдой ҳосилини йиғиштириб олиш ва ҳисоблаш усуллари Тажриба олиб борилаётган ғаллазорни ҳосили йиғиштириб олиниши учун тайёрлашда вариантларда эгатлар ажратилади. Бунинг учун ғаллазорнинг юқори ва пастки қисмидага 8-10 мстрдаги буғдой ўрилиб, комбайнга йўл очилади. Вариантлардан 4 нуқгада диоганал бўйича ҳар 0,25 м2 да намуналар олиниб, улардаги илдиз сони, умумий поя сони, бошоқли поялар, бошоқ сони даланинг ўзида саналади. Олинган намуналар лабораторияга олиб келиниб (улар илдизи билан олинади), поя узунлиги, бошоқ узунлиги, ҳар бир бошоқдаги бошоқчалар ва дон сони, ундаги доннинг умумий вазни ва 1000 дона дон вазни аниқланади. Тажриба даласи урим бошланишидан олдин бегона ўтлардан тозаланади, шунингдек, ўрим-йиғим талаб даражасида ўтиши учун ҳамма эҳтиёт чоралари кўриб қуйилади. Тажриба мақсадига асосан ҳар бир вариантдаги буғдой алоҳида-алоҳида ўрилиб, йиғиштириб олинган ҳосил вазни аниқланади. Кичик майдонлаги тажрибаларда буғдой қўлда ски миникомбайнлар билан ўриб олинади Олинган ҳосил вариантлар ва қайтариқлар бўйича ҳисобланиб, жамланади ва тажриба даласи бўйича ўртача ҳосил чиқарилади, бу жараёндаги барча маълумотларга математик усулда ишлов берилади. ОЛИНГАН ҲОСИЛ МАЪЛУМОТЛАРИГА ВАРИАЦИОН СТАТИСТИКА УСЛУБИДА МАТЕМАТИК ИШЛОВ БЕРИШ ' Дала ва ҳатгоки пегетация тажрибаларида улар жуда пухта ўтказилганда ҳам параллел вариантлардан бир хил ҳосил олиб бўлмайди. Битта вариантнинг ўзида ҳосилдорлик ҳдтто такрорланишлар бўйича ҳам ўзгариб туради Бу дала тупроғи унумоорлигининг бир хил эмаслиги, тажрибани ўтказиш техникаси, ҳар туп усимлик ўзига хос ўзгарувчанлик хусусиятига эгалиги ва механик зарарланиши билан изохланадид Кўп сонли параллел вариантлар ва тажрибада хатолиқпар бўлмаса, тупроқ унумдорлиги идеад даражада бирхиллаштирилса, олинган ҳосил хақидаги маълумотларнинг ўртача арифметик қиймати шу ҳосилнинг хақиқий қийматига мос келади. Бундай ҳолларда парадлел вариантлардан олинган ҳосил учун ҳақиқий ҳосилнинг муайян қиймати атрофида бўладики, бунда уларнинг' курсаткичлари маромида тақсимланиш эгри чизиғи ёки вариацион қатор графигини ҳосил қилади Параллел вариантлар сони чекланган (4-6) бизнинг амалий ишимизда ҳар бир вариант учун ҳосилнинг уртача арифметик қиймати бу вариантдаги ҳақиқий ҳосил учун аниқ кўрсаткич була олмайди. Аммо айрим кўрсаткичлар ҳақиқий ўртача қиймат атрофида маълум тарзда жойлашаетганини билган ҳолда, эмперик ўртача қиймати ҳақиқийдан у ва бу миқдорга ўзгариш эҳгимоллигини белгилаш мумкин. Кўрсаткичлар нормал тақсимланиши графигида абцисса уқи М нуқгасидан (ўртача арифметик) икки томонга айрим кўрсаткичларнинг ўзгариш бирликлари қўйиб чиқилган (23.1.-чизма). 23.1-чмзмл. Гаусс графиги Энг юқори курсаткичлар уртача арифметик қиймат яқинида жойлашган. Ўртача сон кўрсаткичцдан оғишлар ошган сари, улардан кескин фарқланувчилар бўлади. Графикда қобариқдан ботиқ шаклга ўтган нуқга асосий ёки квадратик уэгаришга мос келади, юнон ҳарфи б(сигма) билан белгиланади. У вариация қамрови, қатор тарқоқлигини тавсифлайди. Қатор қанча тор бўлса, 8 шунча кам ва аксинча, қатор қанча кенг бўлса, 5 шунча катга, ўзгарувчанлик бўлмаганда 5 нопга тенг бўлади. Ҳамма кўрсаткичларнинг учдан икки қисми (68,ЗЯ>) М ± 8 оралиғи ичида, фақат учдан бири (31,7%) бу оралиқдан ташқарида ётади. Демак, шу қатордаги тусмоллаб олинган ҳар қандай курсаткичнинг М ± 8 оралиғидан ташқарига тўғри келиш эҳгимоллиги 0,317 га тенг. У ва бу томонга ўзгариш ±28 дан кўпроқ бўлиши барча кўрсаткичларнинг 22 дан бир қисмида (4,5%), ўргача курсаткичдан огиш ±38 дан кулроқ бўлиши эса 370 ҳолатда фақат бир марга учрайди Алоҳида аниқдашнинг асосий ёки квадратли оғишлари бирлигини ҳисоблаш қуиидаги формула бўйича бажарилади: Бунда: V - ўртача арифметик қийматнинг алоҳида аниқланиш оғиши (баъзан у о билан ифодаланади); - оғишлар квадратлари йиғиндиси; п - тажрибанинг парадлел вариантлари - такрорланишлари сони. Вариация қаторининг асосий элементларига ўртача арифметик хато ҳам кнради. Қисқаси, ўртача ёки квадратли хато ш дир. У асосий оғишни кузагуалар сони п нинг квадрат илдизига бўлинганига генг: 5 ЯП » —-х V* л қиймати қанча катга бўлса, хагго шунча кичкина ва аксинча. Аниқлашлар ишончлилиги такрорланишлар сонининг квадрат илдизига мутаносиб ҳолда ошиб боради. Масалан, тажриба 4 карра такрорланншда ўтказилса, унда унинг аниқпиги бир карра такрорланиш ишончлилигига нисбатан 2 марта (\Л) оргади. Ушбу вариантнинг ўртача арифметик хатосини 8 ўрнига унинг қийматини қўйиб аниқлаш мумкин: Тажриба хатосининг ургача натнжа қийматига тақсимлаб, фоиэда — . 100 % ифолалангани тажриба аниқлиги, деб аталади. Тажриба аниқлиги одатда, ч т% ёки Р да ифодаланади. Агротехник тажрибалар учун аниқлик 4-8%, ҳар хил экинлар навларини синашда 2-4% микродала ва лизиметрик тажрибалар учун 2-3%, дала, лаборатория кузатувлари ва таҳдиллари учун 1-3 % бўлиши мумкин. Тажрибанинг турли вариантлари учун ўртача арифметик қийматлар фарқи ишончлилигини аниқлаш зарур. Агар ўртача М, хатоси ± ГП| га тенг бўлса, бошқа ўртача Мг нинг хатоси ± Ш2, унда фарқлар хатоси (то), ўртачалар фарқи М1-М2 бўлса т„ = ±ул1,: + т\ га тенгдир. Иккн арифметик қиймат фарқи (й), агар у бу фарқнинг хатоси (то)дан 3 марта катга ^ }бўлса, ишончли исботланган ҳисобланади. Аммо, купчилик *. кузатувларда фарқларнинг хатога тақсимланиши, иккига тенг бўлса, бу ишончлига яқин саналади. »— Элинган Ҳосил ҳакидаги маълумотларга ишлов бериш услублари тавсифи. Олинган ҳосил ҳақидаги маълумотларга ишлов бериш услубини туғри танлаш кўл омилларга, хусусан хатолар тури, тажриба тизими ва бошқа омилларга боғлиқ Ҳар қандай тажрибада олинган маъпумсггларнимг ўзгарувчанлиги бизга номаълум бўлган, бизлар наэорат қилолмайдиган сабабларга, тасодифий хатоларга боғлиқ бўлиб, улар экиладиган материалнинг бирхил эмаслиги, тупроқ. метеорологик ва бошқа шароитлар турличалиги туфайли вужудга келади. Тасодифий хатолар ҳам ижобий, ҳам салбий аҳамиятга эга бўлиши мумкин. Шу боис катга микдордаги параллел аниқпашларда уларнинг қисман ўзаро қўйилиши рўй беради. Тасодифий хатолардан ташқари систсмали хатолар-яхпит ва яхлитмас хатолар ҳам мавжуддир. Яхлит системали хато 'Ьарча варйантларга тааллуқли бўлиб, масалан, тупроқ унумдорлиги системали (муттасил ошиб боради ёки пасаяди) бўлиб биринчидан охиргисига қараб ўзгаради. Бундай хато вариантларни бир бирига солиштиришга монелик қилмайди. Бу хатони аниқлаб, таъсирига фарқли ишлов усули билан барҳам бериш мумкин Яхлитмас хатолар фақат айрим вариантларга тегишли булиб, уларнинг қиёсланйшига монелик қилади, демак, тажриба натижаларининг қимматини гуширади. Тажрибалар натижаларига математик ишлов беришнинг қуйидаги усуллари маълум: умумлацггирилган, булакланган, фарқланувчи, тузатилган оғншлар ва \У дисперсион таҳлил. Бўлакланган усулда ҳосил кўрсаткичларига ҳар бир вариант учун алоҳида, бошқа барча усулларда бутун тажриба давомидаги кўрсаткичларга яхлит ишлов берилади. Бўлакламган ва умумлаштирилгаи (фаркланувчидан ташқари) усуллардан уларнинг вариацияланиши такрорланишлар бўйича мавжуд бўлмаган, бошқача айтганда, боғланмаган ҳолларда фойдаланилади Бундай ҳоллар эса системали хато туфайли юзага келади. Бу шартларга кўпинча вегетация тажрибалари жавоб беради. Уларда параллел шишлардаги ҳосил курсаткичлари системали хатолар билан эмас, бапки тасодифий хзтоларга богликдир.' Бу усулдан фойдаланиш системали хатолари ажратилмаганлиги туфайли нотўғри натижалар бериши мумкин. Ундан ташқари, кўп вариантли тажриба ҳосили ҳақидаги маълумотларга бўлакли усул билан ишлов бериш ниҳоятда мушкил, чунки ҳар қандай иккита қиёсланаётган уртача арифметик кўрсаткич фарқининг хатоси ва бу фарқ ишончлилигини маэкур усулда алоҳида аниқпаш эарур. Шу билан бирга, тахмин қилайлик, тажрибанинг 6-вариантида 6 та турли хато мавжуд, бир вариантни бошқаси билан қиёслаш имкониятининг сони эса, 5 га тенг. Демак, агар вариантларни барча имкониятли қиёслашларда жуфтлаш имконияти яратилса, у ҳолда бу 6 та хатодан ташқари иккита аркфметик ўртача кўрсаткич фарқи хатоси шр ни ва бу фаркдар ишончлилиги ( ни ^ марта аниқлашга тўғри келар эди. Шунинг учун, қоидага биноан, ўртача кўрсаткичлар хатосини ҳар бир вариант учун алоҳида эмас, балки тажриба учун бутунлай яхлит (умумлаштирган ҳолда) ҳисоблаш керак. Афсуски, кўп вариантли тажрибаларда ҳосил кўрсаггкичларига бўлаклаб ишлов берилганда ҳар бир вариант учун М±т келтирилганини тез-теэ учратишга тўғри келади. I Бу ерда М вариантлардан бирининг ўртача арифмстик кўрсаткичи, т эса унинг хатосидир. Шу билан ҳосил ҳақидаги маълумогларга математик ишлов бериш чегараланади. Тушунарли, аммо тажриба вариантлари бўйича ўртача арифметик курсаткичдар фарқининг ишончлилиги ҳақида ўэаро қиёсланаётган бу кўрсаткичларга асосан хулоса чиқариш мумкин эмас. Ҳар қдндай тажриба вариантлари фарқининг хатосини ва фарқлар ишончлилигини аниқдаш учун куйида келтирилган ҳосилни бўлаклаб ҳисоблаш формулалари бўйича қўшимча ҳисоблашга тўғри келади. Баён этилган бу икки қоида буйича ҳосил кўрсаткичларига бўлаклаб ишлов бериш усули фақат чекланган вариантли (2-4) вегстация тажрибасидагина қўлланилиши мумкин. Дала тажрибаси натижаларига бу усул билан ишлов бериш умуман, мақсадга мувофиқ келмайди. Бинобарин, Б.А.Доспехов (1965) таъкидлаганидек, «Тўғрисини айтганда, ташкил этилган такрорланишлар усули бўйича ўтказилган дала тажрибаси натижаларига баҳо бериш учун бўлаклаб ишлов бериш усулидан фойдаланиш мумкин эмас». Аммо, тажрибанинг баъзи вариантларида такрорланишлар бўйича кескин фарқланувчи, гумонли, эҳтимол тасодифий рақамлар бу.пган барча ҳолларда бўлакланган усулни қўлласа бўлади. Шу билан бирга, бу курсаткичлар ўртача узгаришлар мумкнн бўлган чегаралар ташқдрисига чиқмаганини олдиндан текшириб куриш керак. Лекин бу ўзгаришлар ушбу вариантни яроқсиз деб топиш учун асос булиши мумкин эмас. Бу ҳолда гумон туғдирувчи рақам фақат у ҳақиқдтда тасодифий хато натижасида юзага келгани исботлансагина яроқсиз деб ҳисобланиши мумкин. 2- .) параллел вариантда бирор сана аниқ тасодиф бўлиб чиқса, унда тегишли вариант чиқариб ташланади, бирорта такрорланиш 8—10 вариантдан тузилган булиб, шундан 4 вариантда шундай ҳолат юз берса, такрорланиш тўлиқ яроқсиз ҳисобланади, белгиланган оғишлар, чегарасидан чиқмаган гумонли саналар интерполяция қилинали. Бу амалларни фақдт имконият йуҳ ҳоллардагина жуда катта эҳтиёткорлик ва адолат тамойилларига риоя қилиб қўллаш мумкин. Дала тажрибасининг турли такрорланишларида тупроқ унумдорлиги турличалиги туфайли юзага келган системали хатоларга фаркяанувчи ишлов усули билан барҳам берилади. Бунда шу хатолар билан боғланган жуфтликпар узаро солиштири.пади. Шунинг учун бу усул билан назорат (стандарт) вариантлари кўп ' А.В.Соколов умумлаштирилган усулга туэатилган оғишлар. фарқданувчи ва лисперсион тахлил усулларини киритаци булган ёки вариантлари оддий усулда жойлаштирилган, лекин вариантлар сони кам бўлган тажрибалар натижалари ҳақидаги маълумотларга ишлов бериш мақсадга мувофиқдир Оддий дала тажрибаси натижалари тасодифий ва нояхлит систематик хатолар таъсирида турли-туман, улар воситасида такрорланишлар бўйича тупроқ унумдорлигидаги ўэгаришда аниқ бир қонуниятни белгилаш мушкул бўлса, трриланган оғишлар ёки вариация (диопсрсия)лар усули (Р.А.Фишер) флланилади. А.В.Соколов (1967 й.) ушбу усулларга қуйидагича қиёсий тавсиф беради: “Иккала усул ҳам тасодифий оғишлар квадратлари йиғиндисининг бир хил қийматини беради, фақат тузатилган оғишлар усулида улар бевосита, вариадиялар таҳлилида айирмаси бўйича аниқланади. Тажриба такрорланишлари бўйича тупроқ унумдорлиги ўзгариши таъсирини ҳисобдан чиқариш у ва бу ҳолда ҳам қоида асосила амалга оширилади”. Усуллар орзсцдаги муҳим фарқ шундан иборатки, тузатилган оғишларда тажриба хатоси икки ўртача кўрсаткич орасидаги айирма хатоси каби белгиланади, дисперсли таҳлилда эса фишер мезони бўлиб, у вариантлар орасидагн оғишлар тасодифийлардан неча марта куплигини англатади. Дисперсли таҳлил усули бўйича тажриба вариантлари орасцдаги фарқ параллел вариантлар ҳосили кўрсаткичлари орасидаги фарқдан катга бўлса, тажриба яроқли ҳисобланади. 'Ҳосил курсаткичларига ушбу усуллар билан математик ишлов бериш кенг миқёсда қабул қилинган. Б.А.Доспехов фикрича, дисперсли таҳлил кўп омилли тажрибалар натижаларига баҳо беришда қўлланилиши мумкин. Шунга аҳамият бериш керакки, турли тадқиқотчилар вариацияли график кўрсатклчлари учун турли бедгиларни қўллашади. Масалан, В.П.Перегудов бугун тажриба учун ўртача ҳосил кўрсаткичлари хатосини «Е* билан, А.В.Соколов «ш» билан, Б.А.Доспехов «т» ёки «$х» билан белгилайди. Бу, материалларга ишлов бериш усулларини, ўрганишни, сўзсиз, қийинлаштиради. Қуйида бир йиллик тажрибалар ҳосил кўрсаткичларига барча қайд этиб ўтилган услублар билан ишлов беришни кўриб чиқамиз: бўлакланган, умумлаштирилган тузатилган ва тузатилмаган оғишлар билан, фарқланувчи А.В.Соколов (1967) тизими бўйича, дисперсли таҳпил усули В.П.Перегудов (Агрохимия, под ред. В.М.Кпечковского и А.В.Петербургского, 1964, с 491) ва Б.А.Доспехов (1979), кўп йиллик тажрибаларни АВ.Сокалов, П.Н.Константинов ва Б.А.Доспехов усуллари бўйича. ГБўлакланган усул (А.В.Соколов бўиича) Булакланган усулни кўрсатиш учун 4 такрорланиш ва 4 вариантдан ташкил топган тажрибада 23.1.1.-жадвалдаги қосил курсаткичлари берилган.
23.1.1-жадвал Пахтз ҳосили, ц/га 1-такрорланишнинг 1-вариантида косилдорлик энг паст: 29,9 ц/га У вариантлар ўртача ҳосилидан 5 ц/га ёки 14 % кам. Бу, бир қараиша йул қуиилган хатодек туюлади. Оғиш кўрсаткични квадратда кўрсатамиз Олинган квадратларни жамлаймиз ва улар йиғиндисини п-1 га, яъни Зга бўламиз, квадрат илдиздан чиқаргандан кейин ҳосилнинг асосий квадратик оғиши қиймати (8 )ни бир вариант учун оламиз ± 3,32 и (23.2.2-жаовал). Уни з/й = V4, яъни 2 га бўлиб ўртача кўрсаткичнинг квадратли хатосини топамиэ: Ш]- 1.66 ц. Бу ўринда хато ўртача кўрсаткич ҳамда мутлақ қийматларва, ц/га да ифодаланади. Тажриба аникдиги т% қуйидаги формула бўйича қисобланади: ш” — 100 . М Формулага сон қийматларини қўйиб, қуйидагини топамиз; Ш л| = — 100-4,8% 34,9 Тажрибанинг 1-варианти бўйича олинган малумотлар аниқдиги анча қониқарсиэ, ишончсиэ. Шунинг учун 29,9 ни текшириш керак. Ишончсиэ маълумот таъллуқли бўлган сана, бу ҳолда Х|(биринчи такрорланиш, биринчи вариант) БЛ.Доспехов (1979) (кичик танлов) бўйича т(тау) аниқпанади. Бу меъэоннинг ҳақиқий қиймати -ишончсиэ ва ундан олдинги ёки ксйинги сана орасидаги айирманинг вариация қдмровига нисбатидан иборат: х, - г х. - х._, -- - - ва хт, = - — I,-X, Х.-Х, Шундан келиб чиққддиган бўлсак, қаторнинг чскка ҳадидан биттаси ёки иккаласи ҳам ишончсиэ ҳисобланади, лекин уларга яқинроқ х2 ва хп.| эмас, улар Х| ва х„ лар билан қиёсланади. X] ....х„ бйринчидан охиригача такрорланишлар тартибидир. т меъзонининг ҳақиқий қиймати ушбу формула бўйича қуйилагига тенгдир: 35,8-29,9 „„„ х.г = = 0,843 ' 37,2-29,9 Б.АДоспеховда (1979) кслтирилган маълумотларга кўра. I меъэонининг қиймати 5%ли даража муқимлигида 4 каррали такрорланишда 0,955 га тенг бўлади. Агар т ҳақиқий £ т наэарий бўлса, вариант чиқариб ташланади, агар т^ т ю дан кам бўлса, вариант қолдирилади Ушбу ҳодаа т дан кам бўлгани учун вариант қолдирилади. жадвал Олинган ҳосил ҳақидаги маълумотларга бўлаклаб ишлов бериш усули
,3,32 .3,32 ±,/|1,22 = ±3,321) 1,66 34,9 •100 = 4,8% т, = ±—=- = ± = 1.661) л/л 4 2-вармант
6 = = ±^/1,59 = ±1,261) « = —■100 = 1,5% 42,9 Ўрганилаётган қаторга ишончсиз саналар таъллуқтилиги тажрибаоаги барча саналар жамламаси учун ишончлилик оралиғи ҳисобланиб. ва х+28 чегарасида X ишончсипик санасини топиш эҳтимоллигини (кул намуналарни кузатиш учун эҳгимоллик даражаси 95%) ёки Х±35 ҳосил, 8-асосий ёки стандарт квадратли оғиш. Агар Хнинг кўрсаткичи учланган стандарт оғиш чегарасидан чиқиб кетса, яъни Х|35 1% ли муҳимлилик даражасида бўлса, сана яроқсиз деб топилади. Шовене формуласи буйича (П.Н.Константинов, 1952, с.164) сана (вариант). агар у Х±25 нинг ч( гарасидан ташқарида бўлса, ташланапи. Оз намуналар учун (п<30) текшириш х± 15 га нисбатан утказилади. I нинг қиймати 23.6.4.-жадвалдан қабул қилинган муҳимлилик даражаси ва эркин даража сони (п-1)учун олинади, стандарт оғиш эса ҳақиқий саналар буйича ҳисобланади. Бизнинг мисолда 6 =2,13 ( меъзони (критерийси) 1% ли муҳимлилик даражасида эркин даражалар сони 15 бўлганда (23.6.4-жадвал) 2,95 га тўғри кслади. Демак, М±1$=39.1 ±2,15 2,95=39,1 ±6.34=32,76±45,44 Шу муҳимлилик даражасида 5% лидаги каби 29,9 санаси мумкин бўлган чегарадан чиқиб кетади. Шунинг учун чиқариб ташланади ва тажрибанинг якуний натижалари олинган ҳосил ҳақидаги малумотлардан улар умумлаштирилган усул билан ишлангач, 29,9 санаси яроқсиз деб чиқарилгандан ксйин фойдаланилади. Энди иккинчи вариантда олинган ҳосил ҳақидагн маълумотларига булакланган усул билан ишлов берамиз (22 2.2.-жадвал). 5 =1,26 ц; ГП2=0,63 ц; Ш2%=1,5% ни оламиз. Куриниб турибдики, бу вариантнинг аниқтиги анча юқори Икки уртача арифметик курсаткич хатосининг фарқк (М ва Мг)бу мисолда Уртача хатолар билан қуйидагича булади: т фарк. тр - ±>/(1,6бУ + (0,63)г- - Д2 = ! 79, кўрсаткич фарқининг ишончлилиги эса: О 42,9-34,9 иккита ўртача арифметик 1 еки Download 2.39 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||