Davlat universiteti metrologiya, standartlashtirish

2. tosh - 8000 qadam x 0,75=6000 m=6,0 km
3. chakirim — 1200 qadam x 0,75=0,9 km
4. shar - 4000 qadam x 0,75=3,0 km
5. yogoch — 12000 qadam x 0,75=9.0 km.
XIX asrga qadar xar hil moddalarning massasining birligi qilib arpa donining massasi olingan.
1. 1 arpa donining massasi — 0,04095 g.
2. Miskol=100 arpa doni x 0,04095=4,095 g.
3. Kadok= 100 miskol x 4,095=409,5 g.
4. Kumushtosh=250 miskol x 4,095=1023,7 g.
5. 0ltintosh=500 miskol x 4,095=2047,5 g.
6. Pud=4000 miskol x 4,095=16,38 kg.

7. 
   Botmon=10 pud= 163,8 kg.
   
8. 
   Kimmat baxoli toshlar «Karat» birligi bilan ulchangan 1 karat=0,2 g=200 mg.
   

Suvlarni o’lchash.

1 kulok suv — 11,5 l/s 1 tegirmon suv — 5 kulok x
11.5=58 l/s 1 sanoch suv — 30 litr 1 xuplam — 15-20 ml
1 osh koshik - 15 Ml 1 ashir — 6 litr.
1- davr: XVIII asrda Fransuz olimlari Laplas, Lagranj, Monj birinchi bulib metr tizimini (m va kg) taklif etishadi.
Metr tizimi bilan uzunlikni, yuzani, xajmni, massani O’lchash mumkin buladi. Usha davrda uzunlik birligi «metr» deb yer meridianining 40 mln.dan bir qismi. qabul qilingan.1m qilib, platinadan timsol (namuna) yasalgan.
Massaning birligi «kg» deb 4°S xaroratdagi 1 dm³ distillangan suvning massasini qabul .qilishgan. Shu massaga barobar qilib platinadan kada.ktosh yasalgan bulsa. uning diametri 39 mm ga teng bulgan. Birlik «kg» ga xam
platinadan timsol (prototip) yasalgan. 1872 yil Xalkaro komissiya tomondan
«kg» va «m» prototyplari qabul qilingan.
1875 yil 37 davlatlar shu timsollarni qabul qilganlar. Rossiya esa (1919 yildan boshlab) 1927 yil butunlay tatbiq etgan.
Ayrim davlatlarda metrik tizimga asoslangan holda alohida sohalar. uchun metrik tizimning karr&pari yoki ulushlari ishlatila boshlangan.
1832 yil nemis olimi Gauss har hil kattapiklarni O’lchash uchun o’zining tizimini takpif etdi — mm, mg, sek.
Shu birliklar orkali ayrim kattaliklar uchun xosila birliklarni tuzadi, ya’ni
-— tezlik, bosim, kuvvat, ish va x.k. Fan va texnikaning rivojlanishi bilan Gauss tizimiga asoslangan bir kancha birliklar yaratildi. Chunki Gauss tizimi mayda edi. 1881 yil Xalkaro elektrotexnika komissiyasi SGS (sm, g, s) tizimini qabul .qiladi. Bu tizim buyicha asosan 2 xosila kattalikning birligi qabul .kilinadi. Ya’ni «ish» birligi qilib «ERG» ni qabul .kilinadi/ «KUCH» birligi qilib «dina» qabul .kilinadi.
1 erg=10'⁷ joul;
1 dina=10’⁵ nyuton.
Kuvvat SGS tizimida erg/sek bilan ulchanadi.
Bosim esa — dina/sm²=1 bar deb belgilangan. Lekin SGS tizimi bilan elektrik va magnit kattaliklarini O’lchashning imkoniyati bupmagan.
MKGKS tizimi - mexanik kattapiklarni aniklash uchun bulib, metr (m), kilogramm-kuch (kgk), sekund (s).
MKGS tizimi - mexanik kattaliklar tizimi bulib, ularning asosiy birliklari quyidagichadir: metr (m), kilogramm (kg), sekund (s).
SGS tizimi - mexanik kattapiklarni O’lchash uchun bulib, uzunlik (sm), vakg (s), vazn (g) dir. Bu tizim 1832 yilda qabul .qilingan.
1901 yil Italiya olimi Djorji MKSA (m, kg, s, amper,) tizimini taklif etadi. Bu tizim buyicha elektromagnit kattaliklarini O’lchash imkoniyati yaratilgan.
Undan tashkari asosiy birlik tizimi uch kismga bulinadi:
MKSA tizimi - elektr va magnit kattaliklarini O’lchash uchun bulib, 1901 yilda italiyalik olim Jorji tavsiyasiga binoan qabul .qilingan. Metr (m), sekund (s), amper (A), kilogramm (kg).
Xozirgi kunda tizimdagi birliklar bilan bir katorda kullanish uchun ishlatiladigan birliklar xam mavjud.
MTS tizimi - mexanik kattapiklarni aniklash uchun bulib, metr (m), tonna (t), sekund (s) dir. Bu tizim 1927 yil Fransiyada qabul .kilindi.
Fizik ulchov tizimining birlik katori- son tizimidan tashkari birlik. Bir tizimdan boshka bir tizimga surilishini xalkaro oraliklarda birxillashtirish kerak buladi.
XIX asrdan boshlab Yevropa davlatlarida MKGKS - m, kg kuch, s va MTS m, tn, s birliklari texnykada keng ishlatila boshlagan.
Mavjud bulgan birliklar tizimining birortasi xam barcha sohadagi kattalik birliklarini umumlashtira olmagan.
Fan - va texnikaning rivojlanishi bilan barcha sohani umumlashtiruvchi yangi birliklar tizimini yaratish zaruriyati kelib chiqadi, ya’ni birliklar yaratishning 4— davri boshlandi.

Nazorat savollari va topshiriklari: .

1. 
   Fizikaviy kattaliklar birlik tizimining rivojlanishi' xakida ma’lumot bering?
   
2. 
   Birlik tizimlari buyicha kiskacha mazmunini keltiring?
   
3. 
   XIV-XVI asrlarda kanday birliklar ishlatilgan?
   
4. 
   XIX asrdan boshlab Yevropa davlatlarida kanday tizim birliklari ishlatipib kelgan? .
   
5. 
   Nemis olimi Gauss har xil katgaliklarni O’lchash uchun o’zining kanday tizimlarini taklif etgan?
   

Eslab qoling!

Davr, qadam, arpa donining massasi, suvlarni O’lchash, massa, kilogramm, tizim, bosim, kuch, ish, erg, xosila birliklari.
O’lchashning bir kancha ta’riflari mavjud bulib, ularga quyidagilar kiradi:

4-MAVZU: TEKSHIRISH TURLARI, O’LCHASH VOSITALARINI METROLOGIK ATTESTSIYALASH, QIYOSHLASH VA