Davr oraliq’idagi tarixiy atamalarni o`z ichiga oladi. Tarixiy atamalarning ma`nosi yillar o`tishi bilan o`tmishning ma`lum davriga xos holda o`zgargani tez-tez kuzatib turilgan

So`g’d yozuvi — miloddan oddingi ming yillikning oxirlarida oromiy alifbosidan ajralib 
chiqqan. Arab yozuvi singari o`ngdan chapga qarab yozilgan va o`qilgan. Qadimgi manbalarda 
so`g’d alifbosida 25 xarf mavjudligi ta`kidlangan, biroq turli joylardan topilgan so`g’d yozuvi 
yodgorliklarida xarflarning umumiy sonida farqlar bor. So`g’d yozuvining milodning boshlariga 
oid qadimgi na`munasi Samarqand yaqinidagi Toli barzu degan joydan topilgan. 
Amudaryoning quyi oqimida yashagan o`troq dehqon elatlari xorazmliklarning yurti 
Xvariazm («Avesto»da), Xvarizmish (Bexistun yozuvlarida), Xorasmiya (Arrian, Strabon) 
asarlarida yozib qoldirilgan. 

---

6 
So`g’diylarning eng yaqin qo`shnilari baqtriyaliklar bo`lib, ularning yurti Surxon vodiysi, 
Afg’onistonning shimoli, Tojikistonning janubiy hududlarida joylashgan. YOzma manbalarda u 
Baxdi («Avesto»da), Baqtrish (Bexistun yozuvlarida) deb nomlangan. YUnon–rim 
mualliflarining asarlarida Baqtriana yoki Baqtriya deb atalgan 
Massagetlar – Kaspiyorti va Orol dengizi yaqinida va Sirdaryoning quyi oqimida mil. av. 
VI – IV asrlarda yashagan qabilalar guruhining umumiy nomi. Massagetlar xaqida fanda xar xil 
qarashlar mavjud. Ayrim olimlarning fikricha, Massagetlar nomi «muso» — «baliq» so`zidan 
kelib chiqqan bo`lib, «baliqxo`rlar» ma`nosini bildiradi. Keyingi tekshirishlar natijasida 
massagetlarning «mae», «saka» va «ta» so`zlaridan iborat bo`lganligi va saklarning katta 
uyushmasi degan ma`noni bildirishi aniqlangan. YUnon tarixchisi Gerodotning ta`riflashicha, 
massagetlar piyoda va otda jang qilganlar, otlarning ko`kraklariga sovut kiydirganlar. 
Massagetlar o`z podshosi
To`maris boshchiligida eron bosqinchilariga qarshi kurashganlar. Mil. 
av.gi VI asrda ular o`z erlarini boshqa qabilalar xujumidan himoya qilish maqsadida harbiy 
qabila ittifoqiga birlashganlar. 
Saklar — milodan avvalgi I ming yillik va milodning boshlarida O`rta Osiyo va SHarqiy 
Turkistonning shimoliy — SHarqiy hududlarida yashagan chorvador qabilalar. Qadimgi fors 
manbalarida saklar uch guruhga bo`linganligi ko`rsatilgan: 
1) saka — xaumovarka; 
2) saka — tigraxauda; 
3) saka — tiaytaradarayya. 
Saklar forslar armiyasi tarkibida yunon—fors urushlarida qatnashgan. Aleksandr 
Makedonskiy, so`ngra salavkiylar o`zlarining O`rta Osiyodagi mulklariga xavf solgan saklarga 
qarshi kurash olib borganligi manbalarda qayd qilingan. Mil. avv. II asr o`rtalarida saklar boshqa 
ko`chmanchi qabilalar bilan birga Parfiya podsholigi erlariga bostirib kirganlar. Ammo ular 
qattiq qarshilikka uchrab Darang’iyonga siqib chiqarilgan. Saklar Darang’iyonada o`troq 
joylashganligi uchun unga Sakiston, ya`ni Saklar mamlakati deb nom berilgan. 
Day — mil. av.gi V — IV asrlarda Sirdaryoning quyi oqimlari atrofida yashagan sak 
(shak) qabilalaridan ayrim manbalarda ularning daxlar, toxarlar deb ham atashgan. Spitamen 
Iskandarga qarshi kurashish uchun oxirgi marotaba day qabilasidan qo`shin to`plagan. Mil. av.gi 
IV asr oxiri — III asr boshlarida Sirdaryoning o`rta va quyi oqimida yashagan saklarning Qang’ 
davlati vujudga keldi. Keyinchalik daylarning Qang’
davlatiga kirgan qavmlar ittifoqi siqib 
kirishga majbur bo`lishgan. Mil. av.gi 250 yilda daylar mahalliy Baqtriya aholisi bilan birgalikda 
Baqtriyani salavkiylardan ajratib oldilar va yangi davlatta asos soldilar. SHundan so`ng bu 
o`lkaning nomi Toxariston deb atala boshlagan. 

---

7 
O`rta Osiyodagi davlat birlashmalari shakllanmasdan oldingi davr harbiy demokratiya — 
davlatga o`tish davrining boshqaruv shakli bo`lib, uni harbiy qabila boshliqlari boshqarganlar 
«Avesto» jamiyatining asosini katta patriarxal oila tashkil etgan. U «nmana» deb atalgan. 
SHunday bir necha urug’ jamoasi «v i s» deb atalgan. «Varzana» deb esa hududiy qo`shnichilik 
jamoasining, qabilalar jamoasi esa — «zantu»ni tashkil qilgan. 
YUqoridagi qabilalarning barchasi etnik jamoani — tili, urf — odati, diniy e`tiqodi 
jixatdan uyushgan kishilar guruhini tashkil etgan. etnos — yunon tilida «xalq» degan ma`noni 
anglatadi. 
Mil. av.gi 1 ming yillikning birinchi yarmida O`rta Osiyoda Zardo`shtiylik dini keng 
tarqaldi. Zardo`shtiylik diniga ko`ra olov (quyosh), er, suv, havo muqaddas sanalgan 
Zardo`shtiylik dinini aoschisi Zardo`sht (turli tillarda Zaratushtra, Zorast, Zardo`sht) ismidan 
olingan. Uning tug’ilgan yili noma`lum. Mil. av.gi I ming yillikning birinchi choragida 
yashagan. U biz o`z ta`limotini Xorazm yoki Baqtriyada targ’ib qilgan. U 77 yoshida 
dushmanlari qo`lida xalok bo`lgan Keyinroq Yevropada bu din targ’ibotchisini Zoroastr 
(yunoncha «astron»—yulduz) deb atay boshlaganlar, chunki YUnonistonda uni alloma — 
munajjim tarzida ardoqlaganlar. SHu nomdan kelib chiqib, uning ta`limotini zoroastrizm deb 
yuritganlar.