Davr oraliq’idagi tarixiy atamalarni o`z ichiga oladi. Tarixiy atamalarning ma`nosi yillar o`tishi bilan o`tmishning ma`lum davriga xos holda o`zgargani tez-tez kuzatib turilgan

Eftallar — O`rta Osiyo va o`nga yaqin mamlakatlar xalqlarining etnogenezi va tarixida 
muhim rol o`ynagan yirik qabilalar uyushmasi. Ularning kelib chiqishi to`g’risida turli fikrlar 
bayon etilgan. A. N. Bernshtamning fikricha, eftallar tarkib topgan erlar o`rta va quyi, Sirdaryo 
hamda Amudaryoning yuqori havzasidir. S. P. Tolstov esa ularni Orol bo`ylaridan kelib chiqqan, 
deb hisoblaydi. Garchi eftallarning tarkib topgan joyi qat`iy aniqlanmagan bo`lsada, ular etnik 
elementlar aralashgan O`rta Osiyolik qabilalar negizida shakllanganligi ma`lum eftallar 
otashparast bo`lganlar, lekin keyinchalik ular orasida buddizm va xristianlikka e`tiqod qila 
boshlaganlar ham bo`lgan. 
Ilk o`rta asrlarda o`z qaramog’idagi xizmatkorlari mehnatidan foydalanib kelgan 
dehqonlar, keyinchalik turli yo`llar bilan qishloq jamoalari ustidan hukmronlik qiladigan, bora—
bora ular kuchidan foydalaniladigan bo`ldilar. Dehqonlarga qaram bo`lib qolgan qishloqning 
mehnatkash ahli bu davrda «kadivar», ya`ni qishloq qo`rg’onida yashovchilar nomi bilan 

---

11 
yuritilgan. SHunday qilib, mamlakatda ilk o`rta asrlar mulkchiligi munosabatlarining 
shakllanishi bilan qishloq jamoalari ichida yirik er egalari bo`lmish dehqonlar bilan bir qatorda 
o`z erkidan maxrum bo`lgan, mo`tlaqo ersiz va mulksiz kambag’al ziroatchi tabaqa — 
kadivarlar paydo bo`ladi. Ular ilk o`rta asrlarning ijtimoiy hayotida dunyoga kelgan va erdor 
dehqonlar tabaqasiga qaram bo`lgan qishloq jamoasining, yangi mehnatkash, mazlum aholining 
vakillari edi. Mamlakatda er—suv mulkchiligining xususiyligi ortib, feodal munosabatlarning 
mustahkamlanib borishi bilan qishloqning mulksiz va erksiz ziroatchi mazlum ahli — 
kadivarlarning soni ko`payib, dehqonchilik xo`jalikning asosiy ishlab chiqaruvchi kuchlarining 
biriga aylandi. 
V asrning o`rtalariga kelib, mulkdor dehqonlar va ruhoniy — kohinlarning qo`l ostidagi 
mulklardan iborat bo`lsa ham, ammo ziroatkor voxalardagi erlarning asosiy qismi hali ham 
qishloq jamoalarining qaramog’ida edi. Ziroatchi jamoalarning oddiy mehnatkash a`zolari
«kashovarz» – ya`ni, erni xaydovchi, erni omoch bilan ag’daruvchi, «qo`shchi» deb yuritiladi. 
Dehqonchilik maxsulotlarining deyarli asosiy qismi mana shu qo`shchi — kashovarzlarning 
mashaqqatli mehnati bilan etishtirilar edi.