Dərslik respublikanın universitetlərinin fizika fakültələrinin tələbələri üçün "Atom fizikası"


Ё39. Təbii radioaktivlik hadisəsi


Download 18.1 Mb.
Pdf ko'rish
bet31/119
Sana31.12.2017
Hajmi18.1 Mb.
#23506
TuriDərslik
1   ...   27   28   29   30   31   32   33   34   ...   119

Ё39. Təbii radioaktivlik hadisəsi 

 

Xarici təsir olmadan atomların  şüa buraxaraq çevrilməsi təbii radioaktivlik adlanır. 

Təbii radioaktivlik hadisəsini ilk dəfə 1896-cı ildə fransa fiziki A. Bekkerel kəşf etmişdir. 

Radioaktivlik hadisəsinin kəşfi rentgen şüalarının kəşfindən dərhal sonra olmuşdur. 

Rentgen şüalarının buraxılması qaz boşalması borusunun şüşə divarının katod şüaları ilə 

bombardman edilməsi nəticəsində ilk dəfə müşahidə olunmuşdur. Bu bombardman 

 

197


etmənin  ən effektiv nəticəsi  şüşənin böyük intensivliklə yaşıl rəngli işıqlanması  və 

lüminessensiya hadisəsi idi. Ona görə  də  əvvəlcə belə fikirləşirdilər ki, rentgen 

şüalanması lüminessensiyanın nəticəsidir və işıqla həyəcanlandırma nəticəsində baş verən 

bütün lüminessensiyalar rentgen şüalanması ilə müşayiət olunur. A. Bekkerel bu 

fərziyyənin təcrübədə yoxlanması ilə  məşğul olmağa başladı. O, lüminessensiyaedici 

maddəni işıqla həyəcanlandırdıqdan sonra nümunəni qara kağıza bükülmüş fotolöhənin 

üzərinə qoyurdu. Nüfuzedici şüaların (yəni nəzərdə tutulan rentgen şüalarının) 

buraxılması  aşkarlandıqdan sonra fotolövhənin qaralması ilə müşahidə oluna bilərdi. 

Bekkerelin sınaqdan keçirdiyi bütün lüminessensiyaedici maddələrdən yalnız uran duzu 

qara kağıza bükülmüş fotolövhədə qaralma yaratmışdı. Lakin Bekkerel müəyyən etdi ki, 

əvvəlcədən işığın həyəcanlandırıcı  təsirinə  məruz qalmayan uran duzu nümunəsi də 

fotolövhədə güclü işıqla həyəcanlandırılmış uran duzu nümunəsinin yaratdığı eyni 

qaralmanı yaradır. Bu təcrübi faktdan belə nəticə çıxır ki, uran duzunun buraxdığı şüalar 

heç də lüminessensiya ilə əlaqədar deyildir və uran duzunun şüalanması xarici təsirlərdən 

asılı olmayaraq baş verir. Uranın lüminessensiya etməyən digər duzları ilə aparılan 

təcrübələr bu mühüm nəticəni təsdiq edirdi: uranın bütün duzları nüfuzedici şüalar 

buraxır. Müəyyən edildi ki, nümunənin tərkibində uranın miqdarı çox olduqca 

şüalanmanın intensivliyi də böyük olur (fotolövhə daha çox qaralır). Ona görə  də 

Bekkerel bu şüaları "uran" şüaları adlandırdı. Müəyyən edildi ki, "uran" şüaları 

adlandırılan bu yeni kəşf olunmuş şüalar, Rentgen şüaları kimi, müxtəlif maddələrdən, və 

o cümlədən nazik metal lövhədən keçmək qabiliyyətinə malikdir. "Uran" şüaları qaz 

içərisindən keçərkən onu ionlaşdırır və bəzi maddələrdə (məsələn, sink sulfiddə, platin-

sineroidli bariumda və s) lüminessensiya yaradır. 

Bekkerelin kəşfindən sonra fransa fizikləri Mariya-Sklodovskaya-Küri və Pyer Küri 

müəyyən etdilər ki, "uran" şüalarına oxşar görünməyən xüsusi şüalar buraxan başqa 

maddələr də vardır. Ona görə  də  həmin  şüaları radioaktiv şüalar, bu şüaları buraxan 

maddələri radioaktiv maddələr, maddələrin bu cür şüalar buraxması xassəsini isə 

radioaktivlik adlandırdılar. 

Əslən Polşadan olan Mariya Küri öz əsas elmi işlərini Fransada əri Pyer Küri ilə 

birlikdə yerinə yetirmişdir. Bekkerel uranın radioaktivliyini kəşf etdikdən sonra M. Küri 

məlum olan çoxlu sayda kimyəvi elementləri və onların müxtəlif birləşmələrini, onların 

da radioaktivlik xassəsinə malik olub-olmadığını müəyyən etmək məqsədilə  tədqiq 

etməyə başladı. M. Küri öz təcrübələrində radioaktiv şüaların  əsas  əlaməti kimi onların 

havanı ionlaşdırması xassəsindən istifadə edirdi. Çünki bu əlamət radioaktiv şüaların 

fotolövhəyə təsir göstərmək qabiliyyətinə nisbətən daha həssasdır. Radioaktiv preparatın 

ionlaşdırıcı təsiri sxemi 39.1 şəklində verilmiş təcrübə ilə müşahidə olunurdu. Bu şəkildə 



K – ionlaşma baş verən kameranın korpusu, E – bu kameranın korpusundan İ izoləedici 

ilə ayrılmış elektrod, P – tədqiq olunan preparat, R – böyük müqavimət (10

8

-10


12

 om), B – 

batareya, EM – elektrometrdir. İonlaşdırıcı şüalanmanın təsiri ilə kamerada yaranan bütün 

ionlar, batareyanın yaratdığı kifayət qədər böyük gərginlikdə, elektrodlara yığılır və 

kameradan preparatın ionlaşdırıcı təsiri ilə düz mütənasib olan cərəyan keçir. İonlaşdırıcı 

şüalar olmadıqda kameradakı hava özünü dielektrik kimi aparır və elektrik cərəyanı 

yaranmır. 

 

198 



Təcrübələrdən M. Küri aşağıdakı  nəticələri 

almışdı. 

+

Б

_

И



Е

П

К

R

ЕМ

Шякил 39.1. 

1. Yalnız uran deyil, həm də onun bütün 

kimyəvi birləşmələri radioaktivlik xassəsinə 

malikdir. Bundan başqa torium adlı kimyəvi 

element və onun bütün birləşmələri də 

radioaktivdir. 

2. Preparatın radioaktivliyi onun kimyəvi 

tərkibinə daxil olan miqdarda götürülmüş saf uran 

və ya toriumun radioaktivliyinə bərabərdir. 

Buradan görünür ki, tərkibinə radioaktiv 

element daxil olan molekulun xassələri bu 

elementin radioaktivliyinə  təsir etmir. Beləliklə, 

radioaktivlik molekulyar hadisə olmayıb, 

radioaktiv elementin atomlarının daxili xassəsidir. 

Kimyəvi saf elementlər və onların birləşmələri ilə yanaşı M. Küri və P. Küri müxtəlif 

təbii mineralları da tədqiq edirdilər. Mineralların radioaktivliyi onların tərkibində uran və 

toriumun olmasının nəticəsi hesab edilirdi. Lakin məlum oldu ki, bəzi minerallar 

gözlənildiyindən daha böyük radioaktivliyə malikdir. Məsələn, uran filizi onun tərkibində 

olan uranla müqayisədə dörd dəfə böyük ionlaşma yaradır. Uran filizinin belə böyük 

radioaktivliyə malik olmasını onun tərkibində kimyəvi analiz ilə müəyyən edilə 

bilməyəcək kiçik miqdarda naməlum radioaktiv element aşqarının mövcudluğu ilə izah 

etmək olar. Filizin tərkibində az miqdarda olmasına baxmayaraq bu element, çox 

miqdarda olan urana nisbətən daha çox radioaktiv şüalanma verir. Deməli, həmin 

elementin radioaktivliyi uranın radioaktivliyinə nisbətən dəfələrlə çox olmalıdır. Bu 

mülahizələrə  əsaslanaraq P. Küri və M. Küri uran filizindən bu hipotetik elementi 

kimyəvi yolla ayırmaq qərarına gəldilər. Bir neçə illik gərgin işdən sonra onlar 

radioaktivliyi uranın radioaktivliyinə nisbətən milyon dəfədən də çox olan saf elementin 

qramın bir neçə onda birinə  bərabər miqdarını ala bildilər. Bu elementi radium (yəni, 

şüalanan) adlandırdılar. 

Kimyəvi xassələrinə görə radium (Ra) qələvi torpaq metallara aiddir və atom kütləsi 

226-dır. Kimyəvi xassələri və atom kütləsi nəzərə alınaraq radium Mendeleyev 

cədvəlində o vaxta qədər boş qalan 88-ci xanada yerləşdirildi. 

Filizlərdə radium elə bil ki, uranı müşayiət edir. Lakin onun miqdarı, 3 t filizdə 

təqribən 1 q olmaqla, çox azdır. Ona görə də radiumun əldə edilməsi çox çətin prosesdir. 

Radium çox nadir və bahalı metallardan biridir. O, radioaktiv şüaların zəngin mənbəyi 

kimi qiymətləndirilir. 

 

199


M. Küri, P. Küri və digər alimlərin sonrakı  tədqiqatları  nəticəsində çoxlu sayda 

radioaktiv elementlər aşkar edildi. Məlum oldu ki, Mendeleyev cədvəlində sıra nömrəsi 

olmayan elementlərdən başqa digər radioaktiv elementlər uran, radium və toriumun 

tərkibində aşqar kimi tapılmışdır. Tallium (Z=81), qurğuşun (Z=82) və sürmənin (Z=83) 

radioaktiv izotopları da bu yolla müəyyən edilmişdir. Adi halda bu üç element radioaktiv 

deyildir. Onların uran, radium və toriuma qarışmış yalnız nadir izotopları radioaktivlik 

xassəsinə malikdir. Mendeleyev cədvəlinin sonunda yerləşən elementlərlə yanaşı həm də 

samarium, kalium və rubidium da radioaktivdir. Lakin bu elementlərin radioaktivliyi 

zəifdir və çətinliklə müşahidə olunur. 

Yuxarıda qeyd etdik ki, radioaktiv 



Z>83 olan bütün elementlər radioaktivdir. Sıra nömrəsi 85 və 87 olan və təbiətdə mövcud 

şüalanma ionlaşdırıcı və fotoqrafik təsirə malikdir. 

Ma

Шякил 39.2.

raqlıdır ki, böyük sürətli yüklü hissəciklər və  təbiətcə elektromaqnit dalğası olan 

rentgen  şüaları da bu iki növ təsirə malikdir. Ona görə  də radioaktiv şüaların elektrik 

yükünə malik olub-olmadığını müəyyən etmək üçün onlara elektrik və maqnit sahəsi ilə 

təsir etmək lazımdır. Bu məqsədlə  aşağıdakı kimi təcrübə aparılmışdır (şəkil 39.2). 

Havası çıxarılmış qutuda Pb qurğuşun arakəsmədəki kiçik yarığın qarşısında P radioaktiv 

preparatı (məsələn, radium dönəcəyi), yarığın  əks tərəfində isə  FL fotoqrafik lövhəsi 

yerləşdirilmişdir. Fotolövhəni aşkarladıqda onun üzərində yarığın qara zolaq şəklində 

xəyalı görünür. Deməli, qurğuşun arakəsmə radioaktiv şüaları keçməyə qoymur və onlar 

yalnız dar yarıqdan nazik dəstə  şəklində keçə bilirlər.  İndi isə qutunu güclü maqnitin 

qütbləri arasında elə yerləşdirək ki, maqnit sahəsinin  B

r

 induksiya vektoru şəkil 



müstəvisinə perpendikulyar istiqamətdə bizə doğru yönəlsin və fotolövhəni yenidən  FL 

vəziyyətinə qoyaq (şəkil 39.2b). Fotolövhəni aşkarladıqda onun üzərində indi bir deyil, üç 

dənə qara zolaq alındığı görünür və özü də ortadakı zolaq preparatdan gələn  şüanın 

yarıqdan keçdikdən sonra düz xətt üzrə yayılmasına uyğundur. Beləliklə, radioaktiv şüa 

dəstəsi maqnit sahəsində üç dəstəyə parçalanır və bu dəstələrdən ikisi maqnit sahəsində 

əks istiqamətlərə meyl edir, üçüncüsü isə meyl etmir. Maqnit sahəsində meyl edən iki 

dəstənin meyli əks istiqamətlərdə olduğu üçün belə  nəticə  çıxarmaq olar ki, həmin 

dəstələr  əks işarəli yükə malik hissəciklər selidir. Burada müsbət yüklü hissəcikləri 

α

-

hissəciklər, onların selini (dəstəsini) 

α

-şüalar, mənfi yüklü hissəcikləri 

β

-hissəciklər, 

onların selini 

β

-şüalar, maqnit sahəsində meyl etməyən neytral şüa dəstəsini isə 



γ

-şüalar 


adlandırmışlar (

α



β

γ



 – yunan əlifbasının ilk hərfləridir). Maqnit sahəsi 

α

-hissəcikləri 



β

-

 



200 

hissəciklərə nisbətən çox az meyl etdirir. 

α

-

β

- və 

γ

-şüalar öz xassələrinə, xüsusi halda 

isə maddəyə nüfuzetmə qabiliyyətlərinə görə bir-birindən kəskin fərqlənir. Onların 

nüfuzetmə qabiliyyətini tədqiq etmək üçün həmin cihazdan (şəkil 39.2v) istifadə etmək 

olar. Bu məqsədlə  P  preparatı ilə yarıq arasında qalınlığını artırmaq mümkün olan 

ekranlar yerləşdirir və maqnit sahəsində fotoqrafiyalar alaraq ekranın hansı qalınlığında 

fotolövhə üzərində hər bir növ şüanın izinin itdiyini qeyd edirlər. Bu qayda ilə müəyyən 

edilmişdir ki, hamıdan  əvvəl 

α

-şüaların izi itir. Belə ki, 



α

-şüalar qalınlığı 0,1 mm olan 

kağız vərəqdə tam udulurlar (şəkil 39.2v; 39.3a). Alüminium ekranın qalınlığı artdıqca 

β

-

şüalar zəifləyir və ekranın qalınlığı bir neçə millimetr olduqda isə onlar udulur (şəkil 

39.3b). 


γ

-şüaların nüfuzetmə qabiliyyəti  ən böyükdür. Qalınlığı 1 sm olan alüminium 

ekran 

γ

şüaların intensivliyini, demək olar ki, azaltmır. Sıra nömrəsi böyük olan 



atomlardan təşkil olunmuş maddələr 

γ

-şüaları daha yaxşı udur. Bu xassəsinə görə 



γ

-şüalar 


rentgen  şüalarına oxşayır. Məsələn, 1 sm qalınlığında qurğuşun (Z=82) ekran 

γ

-şüaları 



təqribən iki dəfə zəiflədir (şəkil 39.3v). 

α



β

  və 


γ

-şüaların xassələrindəki f

Каьыз

вяряг


(0.1 м м )

Алцм иниум

(5 м м )

а)

в)



б)

α

β



γ

α

β



γ

α

β



γ

Г урьушун

(1 см )

Шякил 39.3.

-

ərqlər özünü Vilson kamerasında  əyani  şəkildə 



göst

n sürətli 

yük

kamerası bir dənə hissəciyin (məsələn, 



α

-  və ya 

β

-



ərir. Böyük sürətə malik olan yüklü hissəciklərin yolunu müşahidə etməyə imkan 

verən Vilson kamerası (şəkil 39.4) şüşə qapağı olan və içərisində P porşeni hərəkət edə 

bilən şüşə S silindrindən ibarətdir. Silindrin daxilində porşen üzərindəki həcmdə doymuş 

su (və ya spirt) buxarı olan hava vardır. Porşen kəskin olaraq aşağıya doğru hərəkət 

etdirildikdə sürətlə genişlənmə nəticəsində kameradakı hava soyuyur və onun tərkibində 

olan doymuş su buxarı ifrat doymuş hala keçir. Bunun nəticəsində kondensasiya 

mərkəzlərində buxarın kondensə olunması üçün şərait yaranır. Baxılan halda 

kondensasiya mərkəzləri havanın ionlaşması nəticəsində alınan ionlar ola bilər. Belə ki, 

hər bir ion su molekullarını polyarlaşdıraraq özünə doğru cəzb edərək kondensasiyanı 

asanlaşdırır. Toz hissəcikləri də kondensasiya mərkəzi ola bildiyindən Vilson 

kamerasında olan havanı çox ciddi şəkildə bu hissəciklərdən təmizləyirlər. 

Vilson kamerasında su buxarı ifrat doymuş halda olan zaman buraya düşə

lü hissəcik kamera daxilində  hərəkət edərək öz yolu 

boyunca ionlar zənciri yaradır. Hər bir ionda su damcısı 

əmələ  gəlir və hissəciyin trayektoriyası dumanlı iz 

şəklində görünən olur. Kameranı  kənardan güclü L 

lampası ilə işıqlandıraraq, kameranın şəffaf qapağından F 

fotoaparatı vasitəsilə  həmin dumanlı izlərin fotoşəklini 

almaq və sonra onları tədqiq etmək olar. Beləliklə, Vilson 

 

201



*

L

F

P

S

**

L



F

P

S

Шякил 

hissəciyin) uçuş trayektoriyasını (izini) müşahidə etməyə imkan verir. Məhz buna görə də 

Vilson kamerasını "mikroaləmə açılmış  pəncərə" adlandırırlar. Vilson kamerasında 

yaranmış dumanlı izlər uzun müddət qalmır. Belə ki, kameranın divarlarından istilik 

alaraq hava qızır və damcılar buxarlanır. Yenidən izlər almaq üçün kameranın daxilində 

olan ionları elektrik sahəsi vasitəsilə aradan çıxarmaq, havanı porşen vasitəsilə  sıxmaq, 

sıxılma nəticəsində  qızmış havanın soyumasını gözləmək, sonra havanı yenidən sürətlə 

genişləndirmək və təcrübəni təkrar etmək lazımdır. 

P. L. Kapitsa və D. V. Skobeltsın Vilson kamerasını maqnit sahəsində yerləşdirməklə 

bir fiziki cihaz kimi onun imkanlarını xeyli artırmışlar. Belə ki, yüklü hissəciyin maqnit 

sah


n çox kiçikdir. 

α

-hissəciklərin izi 



β

-

hiss



q

ədən çıxan düz xətt şəklindədir. Fotoşəkillərdə belə düz xətt şəklində 

izlər

i

iklər və ya yalnız 



β

-hissəciklər buraxır. Bu hissəciklərin buraxılması 

əks

t sahəsində 



mey

s

əlumdur ki, rentgen şüaları dalğa uzunluğu kiçik olan 



elek

/

əsində trayektoriyası  əyilir. Ona görə  də izin əyilmə istiqamətinə  əsasən hissəciyin 



yükünün işarəsini, izin əyrilik radiusunu ölçərək isə hissəciyin yükü və kütləsi məlum 

olduqda onun sürətini təyin etmək olar (Ё23). 

Atomosfer təzyiqində havada 

α

-hissəciklər üçün izin uzunluğu təqribən 5 sm-dir və 

β

-hissəciklər üçün izin uzunluğuna nisbətə

əciklərinkinə nisbətən xeyli enlidir. Bu isə göstərir ki, 

β

-hissəciklərin ionlaşdırma 



abiliyyəti azdır. 

γ

-şüalar maqnit sahəsində meyl etmir və ona görə  də Vilson kamerasında onların 



trayektoriyası mənb

 yoxdur. Deməli, 

γ

-şüalar öz yolunda ionlaşmış atomlar zənciri yaratmırlar. 



γ

-şüaların 

maddəyə  təsiri nadir hallarda onların atomlardan elektron qoparmasından ibarətdir. 

γ

-



şüaların enerjisi hesabına bu elektronlar böyük sürət alır və mühitdə  hərəkət edərək 

atomları ionlaşdırır. Belə elektronların kamera daxilində maqnit sahəsində  əyilm ş 

trayektoriyaları fotoşəkillərdə aydın görünür. Bu elektronların  əksəriyyəti kameranın 

divarlarından çıxır. 

Qeyd etmək lazımdır ki, radioaktiv maddələrin əksəriyyəti yalnız bir növ hissəciklər, 

yəni yalnız 

α

-hissəc


ər hallarda (lakin, həmişə yox) 

γ

-şüaların buraxılması ilə müşayiət olunur. 



Radioaktiv  şüaların yuxarıda  şərh olunan xassələri tədqiq olunduqdan sonra bu 

şüaların təbiətini müəyyən etmək məsələsi meydana çıxdı.  Əvvəlcə maqni

l etməyən 

γ

-şüaları nəzərdən keçirək. Öz xassələrinə görə 



γ

-şüalar rentgen şüalarına 

çox oxşayır. Rentgen şüaları kimi 

γ

-şüalar da havanı ionlaşdırır, fotolövhəyə  təsir edir, 



maqnit sahəsində meyl etmir, kristallardan keçərkən difraksiyaya uğrayır və düşdükləri 

ekranın maddəsinin atomlarının sıra nömrəsi böyük olduqca ekran tərəfindən daha çox 

udulurlar. Bir sıra radioaktiv maddələrin buraxdığı 

γ

-şüaların nüfuzetmə qabiliyyəti 



tibbdə və texnikada istifadə olunan rentgen şüalarına nisbətən xeyli çoxdur. Lakin rentgen 

şüalarının nüfuzetmə qabiliyyəti (və ya deyildiyi kimi,  ərtliyi), elektronları sürətləndirən 

gərginlik böyüdükcə, artır. Bir neçə milyon volt gərginliklə sürətlənən elektronlar 

tormozlandıqda nüfuzetmə qabiliyyətinə görə  ən sərt 

γ

-şüalardan heç də geri qalmayan 



rentgen şüaları yaranır. 

γ

-şüaların və sərt rentgen şüalarının xassələrinin bir-birinə uyğun gəlməsi onların eyni 



təbiətli olmasını göstərir. M

tromaqnit dalğalarıdır. Deməli, 

γ

-şüalar da dalğa uzunluğu çox kiçik, yəni 



kvantlarının 

ε

=h



ν

=hc/

λ

 enerjisi çox böyük olan elektromaqnit dalğalarıdır. Digər 



elektromaqnit  şüaları kimi 

γ

-şüalar da işığın vakuumda sürətinə  bərabər olan 



c=300000 km san sürətlə yayılırlar. Eyni uzunluğa malik olan 

γ

-şüalar ilə rentgen şüaları 



 

202 


alınma üsulundan başqa heç nə ilə bir-birindən fərqlənmirlər. 

Ölçmələr göstərir ki, müxtəlif radioaktiv maddələrin buraxdığı 

γ

-şüaların kvantlarının 



enerjisi də müxtəlifdir. Belə ki, enerjisi bir neçə on kilo elektronvoltdan (keV) bir neçə 

meq


H

şıdığı  Q yükünü ölçmək və onu bu müddət  ərzində 

dəst

preparatı D diafraqmasının 



qarş

inə  bərabər 

bər olan mənfi yükə malikdir. 

ığı üçün onların kütləsinin ölçülməsi 

sən bu hissəciyin kütləsini və sürətini ayrılıqda 

təyin


dir və ya 

elek


ək ki, bu nəticə əslində Ё25-dən də məlumdur. 

Шякил 

aelektronvolta (MeV) qədər olan 

γ

-kvantlar müşahidə olunur ki, bu da 10

-8

-10



-11

 sm 

dalğa uzunluğu intervalına uyğun gəlir. 

α

-  və 

β

-hissəciklərin təbiətini müəyyən etmək üçün hər bir hissəciyin yükünü və 



kütləsini ayrılıqda ölçmək lazımdır. 

issəciyin yükünün ölçülməsi prinsipcə, çox sadədir. Belə ki, hissəciklər dəstəsinin 

müəyyən zaman müddəti  ərzində da

ədə keçən hissəciklərin n sayına bölmək lazımdır: q=Q/n

α

- və ya 

β

-hissəciklərin yükünü sxemi 39.5 şəklində verilmiş təcrübə ilə ölçmək olar. 



Sabit intensivliklə 

α

- və ya 

β

-hissəciklər buraxan P radioaktiv 



ısında qoyulur və bu diafraqmadan 

hissəciklərin nazik dəstəsi keçir. Diafraqmadan 

keçən bütün hissəciklər həssas E elektrometrinə 

birləşdirilmiş  və içərisi boş olan S silindrinə 

(Faradey silindrinə) daxil olur. Elektrometrin 

əqrəbinin meylinə  əsasən silindrə daxil olan 

hissəciklər dəstəsinin ümumi Q yükü təyin 

olunur (şəkil 39.5a). Sonra isə preparatın və 

diafraqmanın vəziyyətini dəyişmədən silindr və 

elektrometri hissəcikləri sayan Sc sayğacı ilə 

əvəz edir (şəkil 39.5b) və Q yükünün ölçüldüyü 

zaman müddətinə  bərabər olan müddət  ərzində 

diafraqmadan keçən hissəciklərin  n sayını 

tapırlar. Bu qayda ilə aparılan təcrübələr 

nəticəsində müəyyən edilmişdir ki, 

α

-hissəciklə



olan müsbət, 

β

-hissəciklər isə elementar yükə bəra



α

-  və 

β

-hissəciklərin sürəti məlum olmad



ionların kütləsinin ölçülməsinə  (Ё27) nisbətən çətindir. Sürəti məlum olmayan yüklü 

hissəciyin maqnit sahəsində meylinə  əsa

P

P

D



D

S

E



Sc

a)

b)



P

P

D



D

S

E



Sc

a)

b)



r elementar yükün iki misl

 etmək olmur və bu kəmiyyətlər arasında yalnız müəyyən əlaqə yaratmaq olur (Ё23). 

Digər belə bir əlaqə  həmin yüklü hissəciyin  əlavə olaraq elektrik sahəsində meylinə 

əsasən tapıla bilər (Ё21). Hissəciyin kütləsi və sürəti arasında  əlaqə yaradan iki tənliyi 

bilərək, bu kəmiyyətlərin hər birini ayrılıqda təyin etmək olar (ЁЁ24, 27). 

Təcrübələrlə müəyyən edildi ki, 

β

-hissəciyin kütləsi elektronun kütləsinə bərabərdir. 



Hissəciyin kütləsi onun hərəkət sürətindən asılı olduğu üçün bu fikir əslində  aşağıdakı 

kimi ifadə olunmalıdır: sürətləri eyni olan elektron və 

β

-hissəciyin kütləsi eyni



tronun və 

β

-hissəciyin sükunət kütləsi eynidir. 



α

-hissəciklər üçün belə 

dəqiqləşdirməyə ehtiyac yoxdur. Çünki 

α

-hissəciklərin sürəti işıq sürətindən çox kiçik 



olduğu üçün 

α

-hissəciyin təcrübədə tapılan kütləsi praktik olaraq onun sükunət kütləsinə 



bərabər olur. 

Yuxarıda göstərildiyi kimi, 

β

-hissəciyin yükü də elektronun yükünə  bərabərdir. 



beləliklə, aydın olur ki, 

β

-hissəciklər radioaktiv maddədən çıxan sürətli elektronlar 



selidir. Qeyd ed

β

-hissəciklərin sürəti müxtəlifdir və hətta işığın vakuumdakı sürətinin 99%-nə qədər 



 

203


ola bilir. Buna uyğun olaraq 

β

-hissəciklərin enerjisi bir neçə MeV-ə çatır. 



Vilson kamerası ilə aparılan təcrübələr göstərdi ki, 

β

-hissəciklərin böyük meylini 



yara

issəciyin (yəni, 

elek



dan elektrik və ya maqnit sahəsində 



α

-hissəciyin trayektoriyası demək olar ki, 

əyilmir. Buradan belə  nəticə  çıxarmaq olar ki, 

α

-hissəciyin kütləsi 



β

-h

tronun) kütləsinə nisbətən çox böyükdür. 



Nəhayət, maqnit sahəsində  q/m

υ

  (Ё23), elektrik sahəsində isə  q/m



υ

2

  (Ё21) ilə 



mütənasib olan meyllərinə  əsasən 

α

-hissəciklərin sürətini və kütləsini təyin etmək olar. 



Radiumun buraxdığı 

α

-hissəciklərin sürəti üçü



c

san

km

15

1



/

 

10



992

,

1



4



=

υ



α

-hissəciyin xüsusi yükü üçün isə 



kq

Kl

m

q

/

  



10

482


,

0

8



=

α



α

 

q



ərə alsaq, 

α

-hissəciyin kütləsi üçün 



m

α

=6,64



⋅10

-27


 kq=4 a.k.

tapırıq. Burada 1 a.k.

υ

.=1,66

⋅10


-27

 kq – atom kütlə vahididir. 

iyməti alınır. q

α

=2e olduğunu nəz



υ

. 

Digər tərəfdən 



kq

Kl

M

N

m

m

m

A

10

482



,

0

=



=

α

α



α

α

F



eN

e

A

2

2



=

=



q

  

2



8

α

 



kq

Kl

M

F

H

  

10



96

,

0



8

1



=

 

olduğundan (F – Faradey  sabiti,  M



α

 – 1 mol 

α

-hissəciyin kütləsi, 



 - hidrogenin 

molyar kütləsidir) 



H

M

1

2



10

482


,

0

10



96

,

0



2

2

:



8

=



=

=



M

M

M

M

F

α

 



yaza bilərik. Burad

8

1



1

H

H

F

α

an 



He

H

H

M

M

M

M

M

4

1



1

4

,



4

=

=



=

α

α



m

α

=m



yin kütləsi helium atomunun kütləsinə  bərabərdir. Deməli, 

α

-



hissəciklər təsirsiz qaz olan heliumun ikiqat müsbət ionlar

2+

. Əgər bu, doğrudan 



da belədirsə, onda yavaş hərəkət edən 

α

-hissəciklər özlərinə elektron birləşdirərək helium 



ə

He

alırıq, yəni 

α

-hissəci


ıdır: He

qazı əmələ g tirməlidir. Bu hadisəni təcrübə yolu ilə ilk dəfə Rezerford müşahidə etdi. O, 

radioaktiv maddə olan radon qazını  şüşə ampulaya doldurulmuş  və bu ampulanı qalın 

divarlı və böyük həcmli qapalı qabda yerləşdirmişdi. Ampulanın divarları elə nazik idi ki, 

onun içərisində olan radon qazının buraxdığı bütün 

α

-hissəciklər həmin divarlardan 



keçərək xaricə çıxa bilirdilər. Bir neçə gündən sonra spektral analiz yolu ilə xarici qabda 

doğrudan da heliumun olduğu aşkar edildi. Beləliklə, Rezerfordun bu təcrübəsi 

təkzibolunmaz  şəkildə isbat etdi ki, 

α

-hissəciklər heliumun böyük sürətlə  hərəkət edən 



ikiqat müsbət ionlardır (müasir təsəvvürlərə görə helium atomlarının nüvələridir). 

α

-



hissəciklərin sürəti 

β

-hissəciklərin sürətinə nisbətən çox kiçikdir və 10000-20000 km/san 



intervalında dəyişir. 

α

-hissəciklərin kinetik enerjisi isə 4-10 MeV intervalında qiymət alır. 



Atomun daxilində müsbət yükün paylanma xarakterinin öyrənilməsində atomların 

α

-



 

204 


hissəciklərlə "zondlanması"na aid aparılmış  təcrübələr atom fizikasında mühüm 

əhəmiyyət kəsb etmişdir. 

 


Download 18.1 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   27   28   29   30   31   32   33   34   ...   119




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling