Devoniy foniy

Topmadim ahli zamon ichra bir andoq hamdame –
Kim, zamon osibidin bir-birga aytishsoq g‘ame.
Bu g‘azal o‘z ohangi, sadosi, vaznu qofiyasi, inchunin mazmuni bilan Hofiz Sheroziyning quyidagi g‘azalini eslatadi:
Sina molomoli dard ast, ey dareg‘o, marhame
Dil zi tanhoi ba jon omad, Xudoro, hamdame.
Mazmuni: “Ko‘ksim to‘la dard, afsuski, bir hamdam yo‘q, Dil yolg‘izlikdan jonga keldi, ey Xudo, o‘zing hamdam ato qil”.
Foniyning birinchi to‘rt tatabbusiga qaytamiz. Hofiz devonidagi boshlang‘ich g‘azal quyidagicha:
Alo yo ayyuhassoqiy, adir qa’san va novilho,
Ki ishq oson namud avval, vale aftod mushkilho.
Mazmuni: “Ey soqiy, kosani to‘ldirib may uzat, ishq avvaliga oson ko‘ringan edi, keyin uning mushkillari boshlandi”.
“Devoni Foniy”dagi uchinchi g‘azal mazkur g‘azalning tatabbusi bo‘lgan:
Ramuz ul-ishq konat mushkilan bil-ka’si hallilho,
Ki on yoquti mahlulat namoyad halli mushkilho.
Mazmuni: “Ishq ramzining mushkiloti tushdi, kosani to‘ldirib may uzat – qizil mayda hal bo‘lgan qizil labing aksi mushkillarni so‘zsiz oson qiladi”.
Ikki bayt ham bir mazmunni ifoda etgan va oshiqlar – shoirlar ishq mushkilini his etib may talab etganlar, chunki mastlikda mushkullar osonroq hal bo‘lishiga umid qilganlar. Maydagi mahbuba labining soyasi ham mushkullarga xotima berishi mumkin; imkon mayu ma’shuqada bo‘ladi.
Mazkur baytlar so‘fiyona ohangda aytilgan va ilohiy ishq g‘oyasini bayon etgan. May tasavvufda – muhabbat, mayda mahlul bo‘lgan mahbubaning qizil labi esa – kayfiyat. Ilohiy ishq yo‘liga kirgan solikning qarshisida tog‘day og‘ir mushkullar va uni Majnun qiladigan xavfli vodiylar paydo bo‘ladi. Ularni yengishi uchun muhabbatga beriladi va bu muhabbatning majnunsifat xususiyati mastona may misolida tasavvur qilinadi. Muhabbat mayidan serob oshiq u orqali sukr, ya’ni mastlikka beriladi va ilohiy ishqdan sarmast bo‘lib, uning kayfiyati bilan yashaydi. Ilohiy ishqdan bahra topib sarmast bo‘lgan oshiq esa so‘fiyona sukr tufayli ma’shuqa muhabbatiga noil bo‘lib, oshiq va ma’shuqa bir-biriga hulul topadi.
Hofizning mushkullarni oson qilish uchun may, ya’ni ilohiy muhabbat talab qilishi va Foniyning shu yo‘sinda qizil mayda aks etgan labining soyasi tufayli ilohiy kayfiyat ko‘zlagani shu ma’nolarni bildiradi va ikki shoir ham, ko‘ramizki, so‘fiyona bir ohangda so‘z yuritganlar. Shu tariqa, Foniy g‘azali tatabbu bo‘lishiga qaramay originallik kasb etib, Hofiz darajasiga ko‘tarilgan asar sifatida hofizona mazmunni hofizona tarzda va u bilan baravar ifoda etgan. Mazkur baytlardan boshlab ularning to‘liq g‘azali ham orifona ohangda sado berib, Xoja Hofiz va Foniyning oriflik maqomini zabt etishlari xususidadir. Fikrimizning davomi sifatida shoirlar g‘azalining ikkinchi baytiga murojaat qilamiz. Hofiz aytadi:
Bu may sajjoda rangin kun, garat piri mug‘on go‘yad,
Ki solik bexabar nabvad zi rohu rasmi manzilho.
Mazmuni: “Agar muhlar piri: solik manzillar rasm-rusumi va yo‘lidan xabari bor desa ham, sen joynamozingni mayga bo‘ya”.
Foniy bayti bu shaklda taqdim etiladi:
So‘yi dayri mug‘on bixrom, to bini du sad mahfil,
Sarosar z-oftobi may furo‘zon sham’i mahfilho.
Mazmuni: “Mug‘lar dayri – mayxona tomon yo‘l ol, u yerda hisobsiz majlislar ko‘rasan, har bir majlisdagi shamchirog‘ may quyoshidan yarqirab yonayapti”.
Hofizdagi sajjoda – joynamoz, may – muhabbat, mug‘lar piri – shayx, solik – tasavvuf yo‘lovchisi, manzillar – fodiylar va undagi to‘siqlar – maqomlar, ularning rasm-rusumi va yo‘li – tariqatda qo‘llanilgan darajalardir. Shu tariqa shoir aytayapti: shayx agar yo‘lovchi tariqat usullarini biladi desa, unga ishonma, muhabbatga intil, boshqa tashvishlardan voz kechib, sukr – mastona yo‘l bilan ilohiy muhabbatga noil bo‘l. YA’ni Xoja Hofiz orifona ohang yuzasidan ilohiy muhabbatni targ‘ib etadi. Muhabbat orqali Olloh diydorini ko‘rishga va unga erishishga chorlaydi. Bu maqsadni amalga oshirish hamisha sa’y-harakatni, ildamlikni, jasoratni talab qiladi.

“DEVONIY FONIY” XAQIDA MA’LUMOT
Foniyda esa mug‘lar – shayx va uning shogirdlari, dayr – xonaqoh, mahfil – shayx tavsiya etadigan maqomlar, ya’ni o‘yin usuli va jimlik muroqabasi, tavba- tazarru maqomoti, may quyoshi – yarqiragan kuydiruvchi muhabbat olovi. Bu ham orifona ilohiy muhabbat. Uni esa Foniy tariqat rahbari xonaqohida o‘rganishni buyuradi. Zero, u xonaqohdagi majlislar mazmunini to‘la muhabbat bilan topadi va shu tariqa xonaqohdagi rahbardan o‘rgangan muhabbat – ilohiy muhabbatdir va shu yo‘sinda Hofiz kabi sukr – mastona harakatni tavsiya etadi.
Ko‘ramizki, Hofiz va Foniy orifona so‘z yuritadilar, ilohiy ishqni targ‘ib etadilar. Shayx Boyazid Bistomiy qo‘llagan tariqat usuli – sukrni yoqlaydilar. Foniyning bayti original bayt bo‘lib, hofizona mazmunni yangi qolipda ifoda etadi. U tatabbuga o‘xshamaydi, tavrona g‘azallarga monand. Ammo Foniy kamtarlik va tavoze yuzasidan uni tatabbu deb hisoblaydi. She’riy qolip nuqtai nazaridan Hofiz g‘azali yetti bayt va har bir bayti alog‘ida mazmunni bayon etgan holda umumiy so‘fiyona ohangda hamda vosillikni xumor shaklida emas, mastona harakatda ifoda qiladi. G‘azalda so‘fiyona maqomat va hol darajalari, ya’ni fikriy rivojlanish va hol o‘zgarishlari hamda oqibatda hayrat va fano zinasining mohiyati tasvir etilgan. Foniy tatabbusi ham yetti bayt bo‘lib, alohida g‘oyalarga ega va bir butun holda orifona tariqat maqomlari bo‘yicha bahs etilgan. Unda Hofiz ko‘zlagan maqsad yangicha libosga o‘rab beriladi va shu tariqa Foniy Hofizga hamohang va hamovoz bo‘lib, ikki shoir tariqatdagi xos va alohida g‘oyani qo‘llab-quvvatladilar.
Eng muhimi shuki, Foniy Hofizga qilgan tatabbulari bilan o‘z davrida shuhrat qog‘ongan va ular orqali o‘zi mayl etgan naqshbandiylik tariqatiga so‘fiyona sukr odobini kirgizadi. Uni naqshbandiylikka moslashtirib, yangicha muomala tayin etadi. Aks holda sukr alomatini naqshband so‘fiylar yoqtirmas edilar va bu odob ularga begonadek ko‘rinadi.
Aytib o‘tganimizdek, Navoiyning ayrim o‘zbekcha g‘azallari Hofizga tavorud tushgan bo‘lsa-da, ammo ul zot bu yerda ham Xoja Hofiz tatabbusidan yuz o‘girmagan. Masalan, “Xazoniy ul- maoniy”ning ilk g‘azali Hofizning mazkur g‘azaliga tatabbu tushgandir.
Navoiyning “Devoni Foniy”dagi “alif” bobida Xoja Hofizga bog‘langan ikkinchi tatabbusi Hofizning mashhur g‘azali – “Agar on turki Sheroziy”gadir. Bu g‘azal Hofiz davri – XIV asrdan boshlab jahon bo‘ylab sayr etgan va sayyor g‘azallar sirasiga kiradi. Xususan, Sharq mamlakatlarida, jumladan, Markaziy Osiyo mintaqasida mazkur g‘azalni bilmagan, eshitmagan va yod olmagan kishi yo‘q. G‘azalning tatabbusi, tazmini va istiqboli esa undan-da oshib ketgan. XIV asrdan bugungi kungacha qariyb aksariyat Sharq shoirlari mazkur g‘azalga javob qaytargan, uning sadosi va ohangi ostida g‘azallar insho etgan. Abdurahmon Jomiy mazkur g‘azalni “mo‘jiza” deb bilib, uni taqlid va tatabbuga bo‘y bermaydigan, ya’ni barcha shoirlar tabiati va tafakkuridan ustun turadigan g‘azal deb hisoblaydi. Shunday bo‘lsa ham, uddalaymanmi-yo‘qmi deb mazkur g‘azalga bir nechta tazminu tatabbu bog‘langan edi. Ma’lumotlarga ko‘ra, hozirgacha mazkur g‘azalga 300 shoir tatabbu bog‘langan va bu hodisa hamon davom etmoqda. Ana shu mashhur g‘azalga Foniy ham tatabbu bog‘langan. Hofiz aytadi: