Devoniy foniy

ey Foniy,
Namoyi choshni daryuza z-on nazmi jahonoro.
Tarjimasi:
Hofiz g‘azallariga hamma qoyil qolgan, ey Foniy,
O‘sha jahonni bezagan nazmdan sen ham bir oz tilanib
olsang bo‘ladi.
“Devoni Foniy”ning asosiy tarkibini g‘azallar tashkil qiladi. Bulardan ko‘pchiligi Hofiz Sheroziy g‘azallariga tatabbu yoki ular tavrida (tarzida) yozilgan. Alisher yoshligidanoq Xoja Hofiz ijodiy maktabiga kirib borar ekan, uning eng yaxshi gumanistik g‘oyalarini o‘ziga singdirib rivojlantiri boradi.
Avvalo, “Sheroz Rindi”ning erkin, rindona kayfiyatlari Alisherga katta ta’sir ko‘rsatadi, bu ta’sirni Navoiyning o‘zbekcha va forsiy g‘azallaridagi ishq-muhabbat talqinida ham, inson shaxsiyati erkinligi talqinida ham, mutaassib ulamolarga qarshi yo‘nalgan achchiq satrlarida ham yaqqol ko‘ra olamiz. Nihoyat u rindlarga quyidanicha yuksak baho berishgacha borib yetadi:
Munkiri sahl ba rindon, ki agar dar nigar,
Olame dar tahi har xirka nihon xohal bud.
Tarjimasi:
Ey rindlarni osongina inkor qilg‘uvchi,
Agar yaxshiroq qarasang, har bir xirqa tagida o‘zga
bir olam borligini ko‘rasan.
Rindlar ozod tabiat kishilar, dil erki esa shohlikdan ortiqdir:
Bandai piri mug‘onam, ki gadoyoni darash,
Har yak az vus’ati dil qaysaru xoqon omad.
Tarjimasi:
Men mug‘lar pirining quliman, chunki eshigidagi gadolarning
Har biri yuraklari kengligidan shohu xoqondirlar.
Hofiz g‘azallaridek Foniy g‘azallarida ham muhabbat yolqini nur sochib, cholg‘u sadosi yangrab, sharob bo‘yi anqib turadi.
Foniy g‘azallarida may goh orifona ma’no kasb etsa, goh bir zumlik bo‘lsa-da, dunyo anduhini unutish vositasi – shodlik va quvnoqlik ramzi, demak, haqiqiy dunyoviylik ifodasi sifatida namoyon bo‘ladi.
Bu an’ana fors-tojik adabiyotida buyuk Rudakiydan boshlanib, ayniqsa Xayyom, Hofizlar ijodida kamolot cho‘qqisiga ko‘tarilgan edi.
Umuman, Navoiy ijodida bo‘lganidek, uning Foniy devonida ham xayyomona kayfiyatlar, hayot-mamot muammosiga xayyomona falsafiy nazar bilan qarash juda kuchli. Shu narsani qayd qilib o‘tish lozimki, bu ta’sir ham birinchi galda Hofiz Sheroziy ijodi orqali bo‘lgan. Tarixiy manbalardan ma’lumki, Navoiy zamonida Umar Xayyomning poetik ijodi unchalik keng tarqalmagan edi. Navoiy u bilan Hofiz ijodiga nisbatan ancha kechroq tanishgan bo‘lsa kerak. Alisher Navoiy o‘zi yoshlikdan asarlarini mutolaa qilgan shoirlar orasida Umar Xayyom nomini tilga olmasligi ham shundan dalolat beradi.
“DEVONIY FONIY” XAQIDA MA’LUMOT
Alisher Navoiy forsiy devoniga kiritgan qasida, g‘azal, qit’a, ruboiy va boshqa she’rlarida fors adabiyotining Navoiygacha bo‘lgan besh asrlik tarixiga yakun yasadi, uning g‘azallarida Sa’diy mantiqi, Xusrav Dehlaviyning sehrli nafosati va Hofiz isyonkorligi uyg‘unlashdi. Navoiy bu asarlarida fors adabiyoti bosib o‘tgan Xuroson (yoki Turkiston) uslubini ham, iroq uslubini ham yaxshi egallaganini namoyish qilibgina qolmay, balki Alisher Navoiyning o‘zbekcha g‘azallariga ham xos bo‘lgan yangi fusunkor navoiyona uslubga asos soldi.
“Devoni Foniy” ustida birinchi jiddiyroq tadqiqot olib borgan va uni nashrga tayyorlagan eron olimi Ruknuddin Xumoyun Farrux Navoiy asos solgan bu yangi uslubni “Hind uslubi” bilan taqqoslab: “...Qoniy g‘azallari bu uslubning eng yaxshi namunasidir va bu yo‘lning fikr va xayol tarzini ko‘rsatuvchi avvalgi mayoqdirkim, biz uni Hirot yoki Isfihon uslubi deb ataymiz”13. Bu uslubning “Hind uslubi”ga munosabati ham ayrim tadqiqotga muhtoj, ammo Navoiy fors adabiyoti tarixida ham yangi maktab yarata oldi, deyishga asos bor. Ba’zan G‘arb tadqiqotchilari faqat sarlavhaga qarab ish ko‘rganliklari natijasida bu buyuk san’atkorlarga “taqlidchi” tamg‘asini bosguvchilar ham bo‘ldi.
Bu tadqiqotchilar u mahalda kam o‘rganilgan Navoiy ijodinigina emas, balki qiyin va murakkab nazira san’atini ham yaxshi bilmaganlar. Bu san’atga yuzakigina yondashib, hozirgi zamon Yevropo san’ati normalari nuqtai nazaridan fikr yuritganlar.
Navoiy ijodiga baho berar ekan, YE.E.Bertels: “Tafakkurning biror sohasi yo‘qki, u yangi fikr aytmagan bo‘lsin... Navoiy erkin fikrning jonlanishiga ta’sir ko‘rsatdi... qonli qirg‘inlar oddiy bir ish bo‘lgan, hukmdorlar hech seskanmay yuz minglab kishilarni qiynoqlarga mahkum qilayotgan chog‘da u haqiqiy gumanizm g‘oyalarini baralla kuyladi”14 – degan edi.
Darhaqiqat, Alisher Navoiy “Devoni Foniy” ham fors tarixida ilgari rivoj topgan gumanistik g‘oyalarga yakun yasadi va o‘zining ko‘p qirrali ijtimoiy va adabiy faoliyatiga asoslanib, adolatli podsho hokimiyati haqidagi orzulari, fan va madaniyatning gullab-yashnashi, inson shaxsiyatining har tomonlama rivoji haqidagi orzularini ifoda etdikim, Navoiy ijodining ahamiyati uning izchil va chuqur gumanizm G‘arb uyg‘onish davri gumanizmidan aslo qolishmaydi. Bunda Navoiyning feodal Sharqida ijod etganligini nazarda tutsak, uning o‘z davri muhitidan chiqib naqadar ilgarilab ketganiga aql lol qoladi.
Bu masalalar Navoiyning o‘zbek tilidagi ijodi tahlilida yorqin dalillar bilan ko‘rsatib berilgan. Biz Navoiy – Foniyning forsiy she’rlarida ham mana shunday yuksak g‘oyalar ilgari surilganligini ko‘ramiz. Avvalo u kishilarni axloqiy soflikka, qalbiy yuksaklikka chaqiradi:
Bubin balandiyi charxi barinu pastiyi xok,