Devoniy foniy

Nigun shudan chu naxohi bisoz xudro past.
Tarjimasi:
Osmonning balandligini ko‘rgilu, yerning pastligiga boq,
Osmondek to‘ntarilgan bo‘lishni istamasang o‘zingni yerdek
past tut.
Inson umrini vaqtxushlik bilan o‘tkazishi kerak, hatto jannatni ham shu dunyoning o‘zidan topish mumkin:
Foniy ba huru jannatu kavsar nazar nakard,
Nozad ba bazmi yoru sharobi rasoi xush.
Tarjimasi:
Foniy huru jannatu kavsarga boqmadi,
U yor bazmi-yu, yetilgan sharobi bilan huzur qilmoqda.
Yoki:
Ravzau hur ba kavsar chi kunad yod on k-o‘
Shohidu manzili amnu may nobe dorad.
Tarjimasi:
Yonida go‘zal yori, tinch joyi va tiniq mayi bo‘lgan kishi
Jannat, hur va kavsarni nega eslasin.
Ammo o‘z davri real hayotida bunday damlarni kam uchratgan shoir o‘zgacha zamonlarni orzu qiladi:
Olame hoxamki, nabvad mardumi olam dar u,
Va-z jafoi mardumi olam naboshad g‘am dar u,
Tarjimasi:
Shunday bir olamni istaymankim, unda bu olam odamlari
bo‘lmasa va bu olam kishilari jafosidan unda g‘am bo‘lmasa.
Bu baytda yana shu narsa diqqatga sazovorki, deyarli barcha shoirlar olamdagi alamlarni falakdan ko‘rib turgan bir paytda Navoiy olamdagi g‘am manbaini odamlardan deb ta’kidlaydi.
Navoiy o‘zbek tilidagi asarlarida bo‘lganidek forsiy devonida ham ruhoniyat ahllaridan ayrimlarining riyokorligini fosh etadi, xalqlar orasidagi nizolarning yechimi ko‘proq bilim va ma’rifatning kishilar tomonidan nechog‘lik egallanganlik darajasiga bog‘liqdir:
Nashud az kufru imon yak sari mu ma’rifat hosil,
Zi qaydi subhau zunnor rastam, to chi pesh oyad.
Tarjimasi:
Kufru imon deb yurgandan, qilcha ma’rifat hosil bo‘lmadi, tasbeh va zunnor kishanidan ozod bo‘ldim, endi nima bo‘lsa bo‘lar.
Foniy riyokor shayxlar, “soda” va “loda” shayxlarni fosh qilish bilangina cheklanmaydi. Ularning xatti-harakatlari hatto din ildiz va asoslariga ham ta’sir etishi mumkinligiga ishora qiladi:
Gar shayxi riyoi shumurad donai tasbeh,
Man bin, ki chu Foniy ba jave nashumuram o‘ro.
Tarjimasi:
Agar riyokor shayx tasbeh donasini o‘girsa,
Ko‘rgilki, men Foniyligimdan uni bir arpaga ham hisob
qilmayman.
Navoiy xudbinlikni ayovsiz fosh etgan:
Chun gul mashav firiftai rangu buyi xesh,
Chun g‘uncha basta dor lab az guftuguyi xesh!
“DEVONIY FONIY” XAQIDA MA’LUMOT
Alisher Navoiy tatabbu va tazmin san’atining turli usullaridan mohirona foydalanadi va yangi usullar kashf etadi. “Devoni Foniy”ga muallif tomonidan qo‘yilgan sarlavhalarni sanab o‘tishning o‘zi ham fikrimizning yorqin dalili bo‘la oladi: tatabbu, Tatabbui Mir dar rangi (Xoja Hofiz rangida Amir Xusravga izdoshlik), Tatabbui Mir dar tavri Xoja (Xoja Hofiz tarzida Maxmud Jomiyga izdoshlik), tatabbui Amir Xusrav dar tavri Hofiz (Hofoz tarzida Amir Xusravga izdoshlik), Tatabbui shayx dar tavri Maxmud (Jomiy tarzida Shayx Sa’diyga izdoshlik), Dar hamon tavr (o‘sha tarzda), dar hamon uslub (o‘sha uslubda), Ixtiro (yangi badiiy kashfiyot), dar shikoyat zamon (zamon shikoyatida), Dar bevafoi ahli olam (olam ahli bevafoligi haqida), Dar bevafon davron (Davron bevafoligi haqida).
Foniy salaflar qo‘llagan obrazlar adabiy priyomlardan ustalik bilan istifoda etib, goho tatabbu qilinayotgan asar so‘zlari chegarasidan chiqmay yangi mazmun ifoda etadi, goho yangi qofiya, yangi so‘zlarni ishga soladi, goho matlada asos g‘azaldan uncha uzoqlashmaydi, gohida matladan uzoqlashib ketadiyu, maqtada shoirning o‘z misralarini tazmin qilib, yana unga qaytib keladi va hokazo.
Foniy g‘azallarining asosiy lirik qahramoni inson va uning baxti-saodati haqida doim bezovta, tinib-tinchimagan, buning uchun har narsani o‘z boshidan o‘tkazib, sinab ko‘rishga hozir turgan, o‘tkir zehnli “Rind” obrazidir.
Biz Alisher Navoiyning forsiy ijodiga uning sevikli ustozlari ta’siri, ayniqsa Hofiz Sheroziy ta’siri haqida gapirdik, keltirilgan misollar forsiy ijodi shuni ko‘rsatadiki, Navoiy hech vaqt o‘z ustozlariga taqlidchi bo‘lib qolmagan. Bu o‘rinda A.S.Pushkinning boshqalarga ta’siri haqidagi V.G.Belinskiy so‘zlarini eslab o‘tish o‘rinlidir: “...Ammo ulug‘ shoirning boshqalarga ta’siri uning she’riyati boshqalarda o‘z in’ikosini ko‘rsatishidagina sezilmaydi, balki ularda o‘z qudratini qo‘zg‘atadi: bamisoli oftob nuri, nur ham yerni yoritib, unga o‘z quvvatini o‘tkazmaydi, faqat yerning o‘zida mujassamlangan quvvatni qo‘zg‘atadi...”.
Fors-tojik adabiyoti tarixida tarixida g‘azal taraqqiyotini chuqur tekshirgan olim A.Mirzayev Foniy g‘azallarini Hofiz Sheroziy g‘azallari bilan muoqoyasa qilib tekshirar ekan quyidagi xulosaga keladi:
“Alisher Navoiyning bu ikki javob-g‘azalida umuman yangi mazmun va latif tasvir shu darajali asarga aylanganlar.
Bu ahvol “Foniy” devonida tasodifiy bir hodisa emas, Alisher Navoiyni fors-tojik nazmida ustozligi va baland mahorati nishonasini uning har nazira yoki mustaqil g‘azalida ko‘pmi, ozmi yaxshi mushohada qilish mumkin. Alisher Navoiy ijodining bu qismini mutolaa qilishdan shunday tasavvurot hosil bo‘ladiki, o‘zbek adabiyotining asoschisi, fors-tojik adabiyoti tarixida ham o‘z maqomini haqiqat yaxshi tayin eta olgan.
Shunday qilib, Alisher Navoiy adabiyotimiz tarixiga XV asr tojik g‘azalgo‘yligida eng yaxshi shoirlardan biri bo‘lib kiradi”16.
Alisher Navoiy o‘zbek adabiyoti va adabiy tilini yuksak badiiyot osmoniga ko‘targan, forsiy tildagi adabiyotni ham yuqoriroq bosqichga ko‘tara olgan, uslub nuqtai nazaridan esa unda yangi o‘zan yaratgan ulkan san’atkordir.
U o‘zining turkiy va forsiy tillardagi ijodiga haqqoniy baho berib, faxr bilan quyidagi so‘zlarni aytishga huquq oldi:
Ma’niyi shirinu ranginam ba turki behad ast,