Dilmurod Quronov adabiyot nazariyasi asoslari

Epik tur va uning janriari
Epik turning o‘ziga xos spetsifik xususiyatlari. Rivoya 
eposning o‘zagi sifatida. Epik tur janriari, janrlarga ajra- 
tish prinsiplari. Eposning asosiy janriari.
Epik turning spetsifik xususiyatlari haqida gap ketgan- 
da eng avval voqeabandlik tilga olinadi. Darhaqiqat, epik 
asarda makon va zamonda kechuvchi voqea-hodisalar 
tasvirlanadi, so'z vositasida o'quvchi tasavvurida reallik 
kartinalariga monand jonlana oladigan to'laqonli badiiy 
voqelik yaratiladi. Tasavvurda reallikdagiga monand, o'zi- 
ning tashqi shakli bilan jonlangani uchun ham epik asarda­
gi badiiy voqelik «plastik tasvirlangan» deya tavsiflanadi. 
Epik asarda plastik elementlar bilan bir qatorda noplastik 
elementlar ham mavjud bo'lib, ular muallif obrazini tasav­
vur qilishda muhim ahamiyat kasb etadi. Epik asarning 
noplastik elementlari deyilganda muallif mushohadalari, 
o'y-fikrlari, tasvir predmetiga hissiy munosabati kabilar 
tushuniladi. Tabiiyki, noplastik unsurlar, plastik unsurlar-
369

---

dan farqli o'laroq, asarni o'qish davomida o'quvchi tasav­
vurida gavdalanmaydi. Epik asarda obyektiv va subyektiv 
ibtidolarning uyg'un birikishi kuzatiladi: asar badiiy voqeli- 
gini shartli ravishda obyektiv ibtido desak, asar to'qimasi- 
ning har bir nuqtasiga singdirib yuborilgan muallif shaxsi- 
ni subyektiv ibtido deb yuritamiz. Badiiy voqelikni shartli 
ravishdagina «obyektiv» ibtido deyishimizga sabab u re- 
allikdan olingan oddiygina nusxa emas, balki voqelikning 
ijodkor ko'zi bilan ko'rilgan, ideal asosida idrok etilgan, ba- 
holangan va ijodiy qayta ishlangan aksi ekanligidir. Shun­
day ekan, muallif obrazi hatto «obyektiv tasvir» yo'lidan 
og'ishmay borilib, yozuvchi imkon qadar o'zini chetga oi­
gan asarlarda ham muqarrar mavjuddir. Zero, bu - epik 
turning belgilovchi xususiyati, epik asarda obyekt (badiiy 
voqelik) bilan subyekt (muallif obrazi)ning qorishiq obrazi 
yaratiladi.
Epik asarlarda rivoya, tavsif, dialogning qorishiq holda 
kelishi taqozo qilinadi, zero, ularning bari birlikda o'quvchi 
tasavvurida badiiy voqelikni plastik jonlantirishga xizmat 
qiladi. Shu bilan birga, eposda rivoya an’anaviy ravishda 
yetakchi o'rinni egallaydi, uning vositasida asarga dialog 
hamda tafsilotlar (peyzaj, portret, narsa-buyumlar va b.) 
olib kiriladi. Rivoya bu unsurlarning barini yaxlit butunlikka 
birlashtiradi. Shu jihatdan qaralsa, hatto, Uorren va Uellek 
ta’rificha, «obyektiv bo'lishga va pyesa-hikoya sifatida de- 
yarli to'lig'icha dialoglashishga harakat qilayotgan (masa­
lan, Xemingueyning «Qotillar»i) Amerika novellasi»1 ham, 
shubhasiz, epik turga mansubdir. Negaki, unda - mayli, 
juda oz, minimumga keltirilgan bo'lsin - voqea kechayot­
gan makon, zamon va dialog jarayoniga oid tafsilotlar roviy 
tilidan beriladi. Ya’ni, dramadagidan farqli o'laroq, bundagi 
roviy tilidan berilgan tafsilotlar yondosh matn (ramka kom- 
ponentlari)ga emas, balki asosiy matnga daxldordir. Shu
1 Уоррен P., Уэллек О. Теория литературы. - М.: Прогресс, 1978. - С.245.
370

---

bois ham roviy ishtiroki haminqadar ko‘rinsa-da, baribir, 
rivoya o'zining uyushtiruvchilik maqomida qolaveradi.
Epik turning takomili jarayonida undagi rivoyaning sal- 
mog‘i kamayib borishi kuzatiladi. Masalan, xalq og'zaki ijo- 
didagi ertakiar, hikoyat va rivoyatlarda rivoyaning salmog'i 
katta bo'lgani holda, dialog nihoyatda kam, tafsilotlar esa 
badiiy voqelikni to'laqonli gavdalantirish uchun ko'pincha 
yetarli bo'lmaydi. Rivojlanish jarayonida eposda keyingi ikki 
unsurning salmog'i va ahamiyati ortib boradi. Bu hoi badi­
iy adabiyotning boshqa san’at turlari bilan aloqasi, ularga 
xos usul va vositalarni o'ziga singdirishi natijasidagi tasvir 
va ifoda imkoniyatlarining kengayishi sifatida tushunilishi 
mumkin. Masalan, dramaturgiya va teatrning rivojlani- 
shi natijasida inson xarakterini yaratishning dramaturgik 
usullari ishlab chiqildi, sayqallandi; teatr san’atining rivoji 
esa o'quvchi ommani dramaturgik usulda yaratilgan inson 
xarakterini anglashga, dialoglar vositasida yaratilayotgan 
badiiy voqelikning mohiyatini tushunishga tayyorladi, ya’ni 
badiiy didni rivojlantirdi. Shu asosda eposga dramatik un­
surlar kirib keldi. Epik asardagi dialog dramatik asardagi 
dialogdan o'zining hayotiyligi, ma’no ko'lamining kengligi 
bilan ajralib turadi. Buning asosi shundaki, epik asarda di­
alog amalga oshayotgan konkret hayotiy situatsiya, unda 
qatnashayotgan personajiarning ruhiy holati, xarakter xu- 
susiyatlari haqida kengroq tasavvur berish imkoniyatlari 
mavjud. Ya’ni personajning dialogda aytilayotgan har bir 
gapi butun asar kontekstida tushunilishi mumkin.
Yuqoridagilar eposning o'zida lirika va dramaga xos 
xususiyatlarni uyg'un holda namoyon etishi, uning sinte- 
tik tabiati haqida bungacha aytilgan fikrlarni yana bir karra 
dalillaydi. Shu bilan birga, ayni shu jihat epik asarlarni janr- 
larga ajratishda muayyan qiyinchiliklar tug'dirishini ham 
ta’kidlash joiz. Zero, qorishiqlik hamisha qaysi jihat sal- 
moqliroq degan savolni yuzaga keltiradiki, unga ko'p hol­
larda turlicha javob berish imkoni saqlanib qoladi. Masalan,
371

---

avvalroq eslatganimiz «pyesa-hikoya»da kimdir dramatik 
unsurlar salmoqli ekanini asos qilsa, boshqa birov qaysi 
jihat belgilovchi, ya’ni qaysi jihat asar strukturasini belgi- 
layotganidan kelib chiqadi. Yuqorida ko'rganingizdek, biz 
keyingi yo'lni tutdik.
Epik asarlarni janrlarga ajratish prinsiplari masalasi- 
da adabiyotshunoslikda hanuz yakdil to'xtamga kelingan 
emas. Shu bois ham bunda bir qator xususiyatlarni e’tibor- 
ga olish zarur bo'ladi. Eposni janrlarga ajratishda, odatda, 
eng avval epik asarlarda hayot (voqelik)ning badiiy qam- 
rov ko'iami turlicha bo'lishidan kelib chiqiladi. Masalan, 
muayyan epik asar hayotdan (yoki qahramon hayotidan) 
birgina epizodni (hikoya), qahramon hayotidan butun bir 
etapni (qissa) yoxud qahramon hayotining katta bir davrini 
(roman) qalamga oladi. Shunga ko'ra, adabiyotshunoslik­
da katta, o'rta va kichik epik shakl (janr)lar ajratiladi. Bir 
qarashda mazkur belgi masalasida hech bir munozara- 
ga o'rin yo'qday ko'rinishi mumkin. Biroq badiiy adabiyot 
taraqqiyotining keyingi davrlarida eposga dramaning kirib 
kelishi va syujet vaqtining qisqara borishi barobarida bu 
xil tamoyilning ojiz tomonlari tobora ko'proq ayon bo'lib 
qolayotir. Negaki, zamonaviy nasrda, masalan, qahramon 
hayotidan katta bir davr emas, uning atigi bir bosqichigina 
qalamga olingan romanlar ham talaygina (mas., «Kecha 
va kunduz», «Ulug'bek xazinasi»). O'z-o'zidan ayonki, bu 
hoi epik asarlarning hajmi haqidagi tasavvurlarimizga (axir, 
hikoya deganda ko'proq ixcham, roman deganda esa kat­
ta hajmli asarni ko'z oldimizga keltiramiz) ham o'zgarish­
lar kiritadi. Masalan, Ulug'bek Hamdamning «Na’matak» 
mini-romani bilan Muhammad Alining «Ulug' saltanat» 
tetralogiyasi o'zbek nasrida hajm jihatidan ikkita qara- 
ma-qarshi qutbni egallaydi - birinchisi ijodiy eksperiment 
mahsuli bo'lsa, ikkinchisida adabiy an’analar ta’siri kuch- 
liroq namoyon bo'ladi. Demak, epik asarlarni janrlarga 
ajratishda, tabiiyki, hajm mezon bo'lolmaydi. Zero, ayrim
372

---

hikoya yoki romanlar hajman qissalarga yaqin bo'lishi va 
buning aksicha holatlar kuzatilaverishi mumkin ekan. Biroq 
odatan hikoya, qissa va romanlar hajmi sanoqdagi tartibga 
mos tarzda kattarib borishi ham aslo inkor qilib bo'lmay- 
digan haqiqatdir.
Tabiiyki, bunday holatda epik asarlarni janrlarga ajra- 
tishda ularning boshqa jihatlariga ham e’tibor qilish zarur 
bo'ladi. Jumladan, asarda qo'yilgan muammolar ko‘lami 
janr xususiyatlarini belgilovchi unsur sifatida olinishi mum­
kin. Bu jihatdan katta epik shakl bo'lmish roman dunyo-yu 
davrni bilish maqsadiga qaratilgan bo'lsa, qissa markazida 
qahramon xarakteri, hikoyada esa konkret hayotiy voqea 
turadi. Ko'ramizki, roman, qissa, hikoya janrlariga man­
sub asar qahramonlari asarda tutgan mavqeyi, ahamiyati, 
vazifasi jihatidan farqlanadi. Roman muallifi uchun qahra­
mon vosita - dunyoni anglash (bunisi maqsad) vositasi, 
qissanavis uchun qahramonri\ng o'zi - maqsad (voqea- 
hodisalar vosita), hikoyanavis uchun esa voqreaning o'zi 
maqsad bo'lib qoladi. Shunga mos ravishda mazkur janr­
lar bir-biridan badiiy shakl xususiyatlari bilan ham farqla­
nadi. Tabiiyki, dunyo-yu davr mohiyatini idrok etish va o'zi 
anglagan haqiqatlarni yaxlit bir badiiy konsepsiyada tizimli 
ifodalash uchun voqelik butun murakkabligi bilan ko'lamli 
tasvirlanmog'i kerak, shu bois ham roman, odatda, ko'p 
planli murakkab syujetga ega bo'ladi. Qissa syujeti bunga 
qaraganda soddaroq, asosan bosh qahramon tevaragida 
uyushadi, asosiy funksiyasi ham uni har jihatdan tavsif- 
lash, to'laqonli badiiy qiyofasini yaratishdan iborat bo'ladi. 
Hikoya syujeti bo'lsa aksar hollarda bitta hayotiy epizod- 
ning ichki rivoji sifatida voqelanadi.
Zamonaviy adabiyot nuqtayi nazaridan (ya’ni sinxroni- 
ya aspektida) qaralsa, epik turning asosiy janrlari sifatida 
hikoya, qissa va roman ko'rsatilishi kerak. Biroq diaxroniya 
aspektida qaralsa, milliy adabiy bisotda xalq og'zaki ijodi 
yoki o'tmish adabiyotida faol bo'lgan qator epik janrlarni
373

---

ko'rish mumkin. Shu bilan birga, ayrim janrlar borki, garchi 
eposning asosiy janrlari sirasida sanamasak-da, ular bu- 
gungi adabiyotda ham ancha faol qo'llanadi. Bundan tash- 
qari, ijod amaliyotida epik janrlarning modifikatsiyalangan 
ko'rinishlari ham uchraydi. Xullas, adabiyot nazariyasiga 
oid manbalarning aksariyatida epik janrlar sirasida qayd 
etiluvchi janrlar hayotni badiiy qamrash ko'lami jihatidan 
quyidagi tartibda tasniflanishi mumkin:
1) kichik epik shakllar: latifa, masal, hikoyat, rivoyat, er- 
tak, adabiy ertak, afsona, badia, etyud, ocherk, esse;
2) o'rta epik shakllar: qissa (povest);
3) katta epik shakllar: epos, epik doston, roman, epopeya.
Avvalo, mazkur ro'yxatdan mavjud (tarixan va hozirda)
janrlarning ayrimlarigina o'rin oldi, xolos. Zero, masalan, 
qadimgi turkiy bitiklar, mumtoz adabiyotimizdagi jangnoma,