Dilmurod Quronov adabiyot nazariyasi asoslari

qissa, manoqib, holot kabilar ham epik turning o'tmishdagi 
vakillaridir. Shuningdek, ajdodlarimiz adabiyot deb o'qigan 
«Badoye ul-vaqoye», «Makorim ul-axloq» kabi asarlarda 
turfa epik janrlarga mansub asarlar jamlangan. Mustaqil 
janr sifatida qaralayotgan debocha ham ayrim belgilari bi­
lan epik turga tortib ketadi. Hozirda hazrat Navoiy «Xam- 
sa»si bir butun asar - universal janr namunasi sifatida 
talqin qilina boshlandi.1 Xullas, aytilganlar mumtoz adabi­
yotimizdagi epik janrlar tizimi, uning rivojlanish va takomil 
yo'lini tarixiy nuqtayi nazardan izchil tarzda yaxlit tadqiq 
etish o'tkir zaruratga aylanganidan dalolatdirki, bu ish- 
ning amalga oshirilishi milliy adabiyotimiz janrlari haqidagi 
tasavvurlarni beqiyos darajada kengaytiradi. Ikkinchi to­
mondan, keltirilgan tasnifdagi ayrim izohtalab o'rinlarga 
to'xtalib o'tish zarur. Masalan, badia, etyud, ocherk kabilar 
sof badiiy proza namunasi bo'lmay, badiiy-publitsistik janr- 
lardir. Hozirgi adabiyotda ommalashib borayotgan esse 
janri, bir tomondan, badiiy-publitsistik xarakterda ekanligi,
1 Жура^улов У. Алишер Навоий «Хамса»сида хронотоп поэтикаси. - Тош­
кент: Турон-ицбол, 2017.
374

---

ikkinchi tomondan, hajm e’tibori bilan turlicha ko'rinishlar- 
ga egaligi (kichik hikoya shaklidan to katta romangacha) 
bilan xarakterlanadi. Masalan, B.Ahmedovning «Mirzo 
Ulug'bek» asari ham, X.Davronning «Bibixonim qissasi 
yoxud tugamagan doston»i ham mohiyatan esse, biroq 
ular hajm e’tibori bilan keskin farqlanadi. Shuningdek, 
epik janrlarning kino ta’sirida shakllangan modifikatsiyalari
- kinoetyud, kinohikoya, kinoqissa, kinoroman kabilar 
ham adabiyot mulkida fuqarolik olishga haqli. Zero, tas­
vir yo'sini kinodagiga monand bo'lgani holda, ularda ham 
voqeabandlik xususiyati yetakchilik qiladi. Shu bilan birga, 
ularda ham xuddi dramadagi kabi voqeaning «hozir sodir 
bo'layotganlik» illyuziyasi saqlanib qolaveradi. Yoki ayrim 
manbalarda masal liro-epik janr deb ko‘rsatiladi-da, unda- 
gi «qissadan chiqarilgan hissa» buning asosi o'laroq qayd 
etiladi. Ya’ni bunday talqinga ko'ra, masaldagi voqea epik 
ibtido bo'lsa, «qissadan chiqarilgan hissa» lirik ibtido - ik- 
kisining qorishiqligi liro-epiklik haqida gapirishga asosdir. 
Biroq, har qanday masal asosida voqea (juda qisqa bo'lsa 
ham) yotishi e’tiborga olinsa, uni epik asar sanash to'g'riroq 
bo'lur edi. Zero, bu yo'ldan borilmasa, voqeaband she’rlar- 
ni ham, muallif chiqargan xulosa ochiqroq ifodalangan epik 
asarlarni ham liro-epik turga mansub etishga to'g'ri kelur 
edi. Yana bir izohtalab nuqta shuki, «doston» nomi bilan 
yuritiluvchi janr lirikada ham, eposda ham, kerak bo'lsa, 
dramada ham bo'lishi tabiiy. Shu bois adabiyotshunoslikda 
«lirik doston», «epik doston», «dramatik doston» singari 
janr atamalari qo'llanadi. Shunday ekan, konkret dostonni 
u yoki bu turga mansub etishda o'sha dostonning o'zidan 
kelib chiqishimiz, undagi epik va lirik unsurlar salmog'ini 
asosga olishimiz zarur bo'ladi. Masalan, xalq og'zaki ijo- 
didagi dostonlarning ko'pi epik doston sanalsa, Mirtemir- 
ning «Surat» (muallifi «lirik qissa» desa ham), S.Zunnu- 
novaning «Ruh bilan suhbat» dostonlari lirik, Oybekning 
«Mahmud Torobiy», A.Oripovning «Jannatga yo‘l» asar-
375

---

lari dramatik dostonlardir. Nihoyat, uchinchidan, ayrim 
mutaxassislar hikoya bilan qissani eposning o'rta shakl­
lari sirasida ko‘rsatadilar. Albatta, bunday qarashda ham 
muayyan asos, ratsional mag'iz borki, bunga quyiroqda 
yana to'xtalamiz.
Avval aytilganidek, zamonaviy adabiyotning asosiy epik 
janrlari hikoya, qissa va romandir. Hikoyaning bir tipi lati- 
fa yo masal kabi hayotdan bittagina epizodni aks ettirsa, 
boshqa bir tipi qahramon hayotidan (ya’ni uning uchun 
ahamiyatli) bir yoki bir-biriga uzviy bog'liq (qisqa vaqt 
davomida kechgan) ikki-uch voqeani qalamga oladi. Ya’ni 
agar birinchi tip hikoya mohiyatan latifa va masalga (unda 
voqea hal qiluvchi ahamiyat kasb etadi) yaqinlashsa, ikkin- 
chisida qissaga tomon siljish (unda qahramonning ahami­
yati ortadi) kuzatiladi. Tasvirlanayotgan voqealarning yuz 
berish vaqti qisqaligi bois hikoyaning hajmi kichik, syujeti 
sodda, personajlari kam bo'lishini taqozo etadi. Hikoyana- 
visning mahorati eng avval hikoyabop voqeani tanlay olishi 
bilan belgilanadi. Zero, har qanday voqea ham hikoyabop 
emas, ijtimoiy-estetik qimmatga molik voqeani tanlay bilish 
lozim. Chunki hikoyada xarakterning ayrim chizgilarigina 
namoyon bo'ladi, shu bois voqeaning o'zi (mas., «Anor», 
«Bemor», «Dahshat») ahamiyatli mazmun-mohiyatni 
namoyon etish uchun yaroqli bo'lishi lozim. Mutaxassislar 
hikoyaning ikki tipini farqlashadi: ularning birida ocherklilik 
(tavsifiy-rivoyaviy), ikkinchisida novellistiklik (konfliktli-ri- 
voyaviy) xususiyati ustuvorlik qiladi. Adabiyotshunoslik- 
da bularning birinchisini hikoya, ikkinchisini novella deb 
farqlash amaliyoti ham mavjud. E’tibor berilsa, «hayotdan 
bittagina epizodni aks ettiruvchi» deb ta’riflaganimiz hikoya 
tipi aynan novellaga mos kelishini sezish qiyin emas. Hi­
koyaning bu ikki tipi o'zaro syujet-kompozitsion xususiyat­
lari bilan farqlanadi. Xususan, novella (novellistik hikoya) 
ning kompozitsion qurilishiga xos xususiyatlar quyidagi- 
lardir: 1) roviyning xolis «kuzatuvchi» mavqeyida turishi;
376

---

2) hikoya qilinayotgan voqeaning yuz berish vaqti bilan hi­
koya qilinish vaqtining bir-biriga mosligi; 3) «sahnaviylik»
- o'quvchi nazdida, hayot sahnasida kechayotgan voqeani 
tomosha qilayotganlik illyuziyasining yuzaga keltirilishi; 
4) syujetning shiddatli rivojlanishi-yu kutilmagan burilish- 
larga egaligi. Adabiyotimizda novellaning ilk namunasi 
sifatida, bizningcha, Cho'lponning «Oydin kechalarda» 
asarini ko'rsatish to'g'ri bo'ladi. Keyinroq esa A.Qahhor, 
S.Ahmad, Sh.Xolmirzayev kabi adiblar ijodida ushbu janr­
ning go'zal va betakror namunalari yaratildi.
Qissa janri dastlab xalq og'zaki ijodida shakllangan. 
Qahramon hayoti va sarguzashtlarini qiziqarli hikoya qi- 
luvchi asarlar (mas,: «Ibrohim Adham qissasi», «Qissayi 
Mashrab», «Zufunun qissasi») elda juda mashhur bo'lgan. 
Avvaliga qissalar ham ijro qilingan, keyinchalik ularning 
bir qismi iqtidorli kishilar (ko'plarining ismi noma’lum) to­
monidan adabiy qayta ishlanib, kitobat qilingan: qissalar 
endi ;xalq kitoblari sifatida yashay boshlagan. Shuningdek, 
janrning shakllanishi va takomilida payg'ambarlar haqidagi 
qissalar ham g'oyat muhim ahamiyat kasb etganini alohida 
ta’kidlash kerak. XX asrga kelib o'zbek adabiyotida yangi 
tipdagi qissa shakilandi: Hamzaning «milliy ro'mon» un- 
voni bilan chop qilingan «Yangi saodat»i, Cho'lpon janrini 
«xayoliy hikoya» deb belgilagan «Do'xtur Muhammadi- 
yor» - ikkisi ham zamonaviy qissaning adabiyotimizdagi 
ilk namunalari sanalishi mumkin. Xullas, bu asarlarning 
barini umumlashtiradigan asosiy jihat - diqqat markazida 
qahramon turishi. Shu xususiyati bois «qissa» so'zi ilgari 
hamma vaqt qahramon ismi bilan birga qo'llangan, «qis­
sa» so'zi qahramon ismi bilan assotsiatsiyalangan. Natija- 
da bu so'z «kimdir birovning hayotidan hikoya» ma’nosini 
anglatadi, ya’ni mohiyatan janrning asosiy belgisini atay­
di. Albatta, janr muttasil rivojlanish-o'zgarishda yashaydi, 
biroq uni belgilovchi javhar-xususiyat haqida bunday deb 
bo'lmaydi.
377

---

Mazkur qonuniyatni nazarda tutmagan holda, balki yan- 
gi tipdagi qissani farqlash maqsadi ham bo‘lgandir, sho'ro 
davriga kelib qissa o'rnida «povest» istilohini qo'llash keng 
ommalashdi. Natija shu bo'ldiki, bu ikki termin hanuz si­
nonim sifatida, goh esa boshqa-boshqa janr nomlari si­
fatida ham ishlatiladi. Holbuki, qissa bilan povestni bosh- 
qa-boshqa janrlar deya talqin qilishga asos yetarli emas, 
sinonim sifatida qo'llashga esa zarurat yo‘q: «qissa» isti- 
lohining o‘zi kifoya qiladi. Qissaning poetik qurilishi ham 
maqsadga - qahramonga qaratilgani bilan belgilanadi. 
Jumladan, qissa syujetidagi barcha voqealar qahramon 
atrofida uyushtiriladi, ya’ni syujet romanniki kabi ko‘p tar- 
moqli emas. Darvoqe, o'z vaqtida Belinskiy «povest ham 
romanning o'zginasi, faqat hajmi kichikroq»1 degan. Yoki 
G'arbda qissa (povest) o'midagi alohida janr ajratilmasli- 
gi ham ma’lum. Shunaqa ekan, qissani alohida janr sifa­
tida tasniflashga zarurat bormi? Albatta, bor. Zero, bizda 
qissaga alohida janr deb qaralishi shunchaki, masalan, 
rus adabiyotshunosligining ta’siri emas. Yuqorida ko'rdik, 
adabiyotimizda qissa epos taraqqiyotining tabiiy hosilasi 
o'laroq vujudga kelgan, hodisa mavjud ekan, u haqdagi 
tushuncha ham, uni anglatuvchi istiloh ham zarur. Ikkin­
chi yoqdan, «hikoya - qissa - roman» uchligi epik janr­
lar tizimining umurtqasi - yadrosi deyish mumkin. Uchlik 
markazida joylashgan qissa g'oyaviy-badiiy jihatlari bilan 
hikoya tomon ham, roman tomon ham siljiy oladi. Masalan, 
«Muqaddas» (O.Yoqubov), «Chollardan biri» (M.Muham­
mad Do'st), «Hali hayot bor» (A.A’zam) kabi qissalarda 
hikoya bilan qondoshlik belgilari saqlansa, «Galatepaga 
qaytish» (M.Muhammad Do'st), «Guli-guli» (E.A’zam), 
«Yozning yolg'iz yodgori» (X.Sultonov) kabi qissaiarning 
romanga bo'ylashayotgani sezilib turadi.
1 Белинский В.Г. Полное собрание сочинений. Т.5. - М., 1954. - С.42.
378

---

Roman haqida so'z borganda, odatda, uning hajman 
kattaligi, hayotni keng ko'lamda tasvirlashi, qahramon ha- 
yotidan katta davrni olib, turli ijtimoiy munosabatlar bilan 
bog'lab talqin qilishi, ko'plab va turfa kishilar taqdirlari orqali 
jamiyatning joriy holatini aks ettira olishi, murakkab va ko'p 
chiziqli syujetga ega bo'lishi kabi janr xususiyatlari qayd 
etiladi. To'g'ri, bular aksariyat romanlarga xos, lekin janrni 
shularning o'zi bilangina belgilash kamlik qiladi. Sababi, 
hajmi qissadan uncha farq qilmaydigan yoki qisqa vaqt 
davomida kechuvchi voqealar qalamga olingan romanlar 
ham, bitta shaxs taqdiridan bahs etuvchi yoki bitta syujet 
chizig'iga ega romanlar ham bor. Shu sababli romanning 
belgilovchi xususiyatlari deb yana romaniy problema, ro-