Dilmurod Quronov adabiyot nazariyasi asoslari

257

---

lashtirish. Agar birinchi talab tasvirlanadigan narsalar bilan 
bog'liq bo'lsa, ikkinchisi aynan manzaraning butunligi bilan 
belgilanadi. Ya’ni matnning so‘z bilan chizilgan manzara 
aks etgan bo'lagi manzara kompozitsiyasiga mos quriladi, 
nutqda o'sha manzara qismlari navbatma-navbat tavsifla- 
nadi. Yuqoridagi parchada manzara detallarining taqdim 
etilish tartibi ko'zdan kechirilsa, matn kompozitsiyasining 
ahamiyatini yaqqol ko'rish mumkin:
1) awal umumiy tarzda so'qmoq ataladi - o'quvchi 
tasavvurida umuman so'qmoq aks etadi;
2) so'qmoqning «o'ydim-chuqur»ligi qayd etiladi - so'q­
moq individual chizgiga ega bo'ladi, konkretlilik kasb etadi;
3) arava g'ildiragi ezib-yanchigan o't-o'lanlar;
4) g'ildirak qoldirgan iz, biroq u uzluksiz emas: ayrim 
joylarida chuqur iz qolgan, boshqa joylarda iz o't-o'lanlar- 
ning ezib-yanchilganidangina bilinadi;
5) izga to'plangan yomg'ir suvi;
6) yomg'ir suvining sarg'ish-qizg'imtir tusi;
7) suv sathida aks etgan a) osmon va b) tuproq uyumi.
Tasvir nuqtayi nazaridan qaralsa, parchada to'rtta
bo'lak ajraladi: umumiy plan - so'qmoq (1, 2), yirik plan
- g'ildirak ezgan o't-o'lanlar (3), g'ildirak iziga to'plangan 
sarg'ish-qizg'imtir tusli suv (4, 5, 6) hamda suvda aks 
etgan osmon (7 a) bilan tuproq uyumi (7 b). Ya’ni sanal- 
gan detallardan tarkiblangan manzara matnning aynan 
yuqoridagicha kompozitsiyasi orqali namoyon etilgan. 
Davriy ketma-ketlikda berilgan detallarning pirovardida 
yaxlit manzarani hosil qilayotgani esa yozuvchi mahora- 
tidan - musavvirona nigohga munosib uslubga egaligidan 
dalolat beradi.
Shu o'rinda so'z bilan tasvirlashning muhim talablari- 
dan birinchisi - so‘z tanlash masalasiga qaytish joiz. Ta- 
biiyki, tanlov tasvir predmetining tabiatidan kelib chiqib 
amalga oshiriladi. Masalan, tahlilga tortilgan parchada 
statik (turg'un) holat aks etgan. Shu bois ham unda ot va
258

---

belgi anglatuvchi so'zlar ustuvor. Matndagi ravishdosh 
(to'planib -  uni mazmunga hech bir zararsiz to'plangan bi­
lan almashtirish mumkin) ham, sifatdoshlar (ezib-yanchib 
o‘tgan, tus olgan) ham belgi ifodalashga xizmat qiladi. Hat- 
to fe’l-kesim (aks etmoq) ham harakatni emas, holatni -
suvda osmon va tuproq uyumi aks etib turganini ifodalaydi. 
Romandan olingan mana bu parchada statik holat bilan 
jarayon tasviridagi so‘z qo'llash farqini qiyosan kuzatish 
mumkin: «Soyning ba’zi joylarida suv sayoz, suvning osti 
mayda tosh qumi - zig'irqum. <...> Zig'irqum ustida mitti 
baliqchalar aniq ko'rinadi, birdaniga suzib ketishadi ular, 
shunda suvosti qumi to‘zg‘iydi, zarralari asta-sekin o‘z joyi- 
ga cho‘kadi». Sayoz joy tasvirlangan birinchi jumlada bi- 
ronta ham fe’l qo'llangan emas. Keyingi qo‘shma gapning 
birinchi sodda gapida tasvirlangan mitti baliqchalarning 
ko‘rinib turishi ham mudom takrorlanadigan, ya’ni muayyan 
ma’noda turg'un holatdirki, ko'rinmoq fe’l shakli shuni ifo­
dalashga mos. Qo‘shma gap tarkibidagi keyingi sodda 
gaplarning «suzib ketishadi» - «to‘zg‘iydi» - «cho‘kadi» 
fe’llari bilan ifodalangan kesimlari esa ketma-ket yuz ber­
gan harakatlar silsilasini tasavvurda jonlantiradi. Yana bir 
muhim jihati, mazkur harakatlar turli subyektlar (baliqcha­
lar; qum, zarralar) tomonidan amalga oshirilgani holda, 
o‘quvchi nigohi bir nuqtaga qaratilgan: o‘sha nuqtada sa­
bab-natija munosabati asosidagi ketma-ketlikda amalga 
oshgan jarayon tasvirlangan. Aytish kerakki, badiiy nasrda 
so‘zning bu boradagi imkoniyatlari juda keng. Jumladan, 
so‘z turli subyektlarning bir paytdagi harakatlaridan tarkib- 
langan jarayonni ham to'laqonli tasvirlashga qodir. Ro- 
mandagi yana bir epizod - onasi non yopayotgan payt 
jajji singlisi qo‘rqqanidan chirillab yig‘lab yuborgan holatni 
ko‘rib chiqamiz: «Onam «Voy o‘lay» deb unga qaraganida, 
kosovga ilashib chiqqan bir cho‘g‘ ko'ylagiga tushib, tutay 
boshlaydi. Singlim esa qattiq qo'rqqani uchun battar chiril- 
laydi. Onamning ko‘ylagi bir muddat tutab, keyin lov etib
259

---

alanga oladi. «Ona-a, yonyapsan», deb baqiraman. Onam 
chopib boryapti-yu bir olovga, bir singlimga qaraydi. Le­
kin to‘xtamaydi, singlimning oldiga yetib boradi, unga hech 
nima qilmaganini bilganidan keyingina olovni o'chirishga 
urinadi. Obdastadagi suvni olib, ust-boshiga sepib yubora- 
di». Yuqoridagi parchadan farq qilaroq, bunda o‘quvchi 
nigohi uch subyekt - ona, qizcha va o‘g‘il (roviy)ga qara- 
tiladi. Bu uchala subyektning xatti-harakatlari davriy jihat- 
dan o'z ichida ketma-ket, bir-biriga nisbatan esa birpaytda 
sodir bo'layotir. Osonroq tushunish uchun kinoga qiyosan 
olsak, ketma-ket sodir bo'layotgan harakatlar yirik planda, 
bir paytda sodir bo'layotganlari esa umumiy planda «ko'ril- 
yapti». Shiddat bilan kechayotgan va bir necha subyekt 
(uchalasidan tashqari yana «cho'g1» bilan «ko'ylak» ham 
formai jihatdan harakat subyekti) ishtirok etayotgan jara­
yon tasvirlangani uchun parchada fe’llar salmog'i juda kat­
ta: jami 52 ta so'zning 17 tasi shu turkumga mansub. Qi- 
yoslash uchun: so‘qmoq tasvirlangan parchada bu nisbat 
atigi 25/4 ni tashkil qiladi. Mazkur holat so‘z tanlash tasvir 
predmetiga muvofiq amalga oshirilishining yana bir dalili- 
dir. Shuningdek, ko‘rib o‘tilgan misollar ayrim morfologik 
shakllarning tasvir predmetidan kelib chiqqan holda matn- 
da o'zining u yoki bu ma’no qirrasini aktuallashtirishini 
ko'rsatadi. Yuqorida ko'rganimizdek, «so'qmoq» - statik 
manzara tasvirlangan parchada sifatdosh va ravishdosh- 
lar belgi ifodalashga xizmat qilgan bo'lsa, jarayon tas- 
virida ular ko'proq harakat ma’nosining ifodasiga xizmat 
qiladi. Masalan, «Onam «Voy o'lay» deb unga qaragani- 
da, kosovga ilashib chiqqan bir cho'g' ko'ylagiga tushib, 
tutay boshlaydi» gapi mazmunan «Onam «Voy o'lay» deb 
unga qaragan vaqtda, kosovga bir cho'g' ilashib chiqdi-da, 
onamning ko'ylagiga tushdi va tutay boshladi» shakliga 
teng. Zero, o'quvchi kursivda berilgan fe’l shakllarini ayni 
shu ma’noda qabul qiladi, chunki tasavvuridagi jarayon 
uzluksizligi shuni taqozo qiladi.
260

---

Ko'rib o'tilgan misollar badiiy adabiyot vizual san’at- 
lar bilan ancha samarali raqobatlashayotgani, ifodaning 
ularga xos usul va vositalarini ijodiy o'zlashtirish bobida 
sezilarli yutuqlarga erishganini ko'rsatadi. Shu bilan bir­
ga, bunga erishish yo'lida favqulodda ijodiy kashfiyotlar 
qilingani yo'q, balki so'zning o'zida azaldan mavjud im- 
koniyatlar harakatga keltirildi, xolos. Zero, so‘z olamni 
ongimizda aks ettirishning asosiy vositasi ekan, uning 
tabiatidagi nominativ-tasviriylik imkoniyatlari beqiyos, de­
mak, adabiyotning tasvir imkonlari ham muttasil rivojlanib 
boraveradi.
Badiiy nutq milliy til bazasida voqelanishini aytdik. Yo­
zuvchi milliy tildan foydalanar ekan, umumodatlanilgan 
me’yordan og'adi (ya’ni til unsuriarini odatdagidan o'zga 
shakl, ma’no, tartib, munosabat va sh.k.larda qo'llaydi), 
bu «og‘ish»dan ma’lum badiiy-estetik maqsadni ko'zlaydi. 
Bu xil og'ishlar tilning turli sathlarida - fonetik, morfologik, 
leksik, semantik, sintaktik sathlarda kuzatilishi mumkin. 
Jumiaaan, leksik sathdagi normadan og'ish yozuvchining 
milliy til bazasidagi leksik vositalardan foydalanishida ko'ri- 
nadi. Milliy til «ombori»dagi so'zlar esa qo'llanish faolligi 
jihatidan ham, tasvir va ifoda imkoniyatlariga ko'ra ham 
bir-biridan farqlanadi. Ya’ni bu o'rinda gap tildagi so'zlarga 
tabiiy ravishda xos bo'lgan uslubiy-ekspressiv xususiyat- 
lar haqida bormoqdaki, ular ijodkorga «so'z tanlash» hi- 
sobigagina ifodaviylik va tasviriylikni kuchaytirish imkonini 
beradi. So'zdagi mazkur xususiyatlar uni noodatiy lisoniy 
muhitga olib kirganda, boshqacha aytsak, so'z qo'llash- 
da odatiy «me’yordan og'ilganda» namoyon bo'ladi. So'z 
qo'llashdagi normadan og'ishda aniq badiiy-estetik maq- 
sad ko'zda tutilishi, ya’ni bunda atayinlik momenti ustuvor- 
ligini ta’kidlash zarurki, ayni shu jihati uni shunchaki «xa- 
to»dan farqlaydi. So'z qo'llashdagi normadan og'ishlarda 
kuzatiluvchi badiiy-estetik maqsadlar quyidagicha umum- 
lashtirilishi mumkin: 1) davrruhini aks ettirish\ 2) joy kolori-
261

---