Dilnavoz Yusupova
Download 2.95 Mb. Pdf ko'rish
|
yusupova.universal qo\'llanma .adabiyot
|
1) og‘zaki adabiyot;
2) yozma adabiyot. Badiiy adabiyotning eng qadimiy shakli xalq og‘zaki ijodi (folklor) bo‗lib, uning o‗zi ham dostonlar, ertaklar, qo‗shiqlar, maqollar, topishmoqlar singari qator janrlarga ajraladi. Og‗zaki adabiyot, nomi ham anglatib turganidek, og‗zaki ravishda yaratilgan bo‗ladi va uning kim tomonidan dunyoga keltirilganligini aniqlash imkonsiz. Muallifining noma‘lumligi, yillar mobaynida turli aytimchilar tomonidan sayqallanib, takomillashib, mukammal shaklga ega bo‗lish xalq og‗zaki ijodi namunalariga xos asosiy belgilardir. Og‗zaki ijod har qanday yozma adabiyotga tayanch vazifasini bajargan. Yozuvchilar ijod sirlarini aytimchilardan qolgan asarlar asosida o‗rganishgan. Rus adibi Maksim Gorkiy XIX asr oxiri – XX asr boshlarida Rossiyani qamrab olgan adolatsizlik, xunrezliklar o‗ziga qanday ta‘sir etganini xotirlab shunday yozgan edi: «Hayotda ko‘rayotganlarim go‘yo yuragimning ustini shilib tashlagandek bo‘ldi. Shundan buyon mening qalbim har bir nohaqlikdan, adolatsizlikdan ta’sirlanib, achishadigan bo‘lib qoldi». Alisher Navoiyning: Menga qilsa ming jafo, bir qatla faryod aylamon, Elga qilsa bir jafo, ming qatla faryod aylaram, – degan so‗zlarining mag‗zida ayni shu dardkashlik, xalq qismatidan qayg‗urish hislari yotibdi. Adabiyot hayotdan quruq nusxa ko‗chirish, «hayotdagiga o‗xshatib yozish» degani emas. Shoir Faxriyor tongning otishini qanday ifodalaganiga e‘tibor qiling: 6 Tong o‘rniga qayg‘ular otar Kimni? Yaratilgan badiiy matnning qanchalik hissiy, ta‘sirchan bo‗lishi uning obrazliligiga bog‗liq. Navoiy g‗azalidan olingan: Azal ham sen, abad ham sen, na avval birla oxirkim, Unda yo‘q ibtido paydo, bunda yo‘q intiho paydo, – baytida Allohning azalligi, abadligi hamda avvallning boshi bo‗lmaganidek, oxirining adog‗i yo‗qligi so‗zlarning joylashtirilishi va muayyan tovushlarning takrori tufayli g‗oyat jozibali, kishi e‘tiborini tortadigan tarzda aks etgan. Shuningdek, bu misralar o‗qiyotgan kishidan bir qadar aqliy zo‗riqishni ham talab qiladi. Ehtimol, mazkur satrlarda ifodalangan fikrlar o‗zga kishilar tomonidan ham aytilishi mumkindir. Lekin Navoiy singari hissiyotni qo‗zg‗aydigan yo‗sinda aytish boshqa kishining qo‗lidan kelmaydi, ayni shu jihat misralarning ta‘sirchanligini ta‘minlaydi. Poytaxtimiz Toshkentning markazida joylashgan O‗zbekiston Milliy bog‗iga ulug‗ mutafakkir Alisher Navoiy haykali o‗rnatilgan. Uni o‗rab turgan moviy gumbaz ostiga shoirning quyidagi misralari bitilgan: Olam ahli, bilingizkim, ish emas dushmanlig‘, Yor o‘lung bir-biringizgaki, erur yorlig‘ ish. Shoir tomonidan bu misralar yozilganiga besh yuz yildan ortiqroq vaqt o‗tdi. Toki dunyoda kishilarning bir-birlariga dushmanlik qilishlari to‗xtamas ekan, shoirning mazkur o‗tli da‘vati o‗z ahamiyatini saqlab qolishiga aminmiz. Olimlarning ko‗rsatishicha, badiiy asarlar qanday maqsadda yaratilishiga (kuylash uchunmi, sahnada ko‗rsatish uchunmi yoki o‗qish uchun) va nimani ifoda etishiga 7 (tuyg‗uni, tuyg‗uning yuzaga kelishiga sabab bo‗lgan voqeani yoki obrazlarning bevosita harakatlarini) qarab lirik, epik, dramatik kabi turlarga bo‗linadi. Bu adabiy turlarning har biri, o‗z navbatida, bir qancha janrlarga bo‗linib ketadi. Bir yoki bir necha odamning hayoti, taqdiri, ularning boshqa odamlar bilan munosabati haqida hikoya qiluvchi, obrazlarning xarakter xususiyatlarini aks ettiruvchi badiiy asarlar epik turdagi asarlar deyiladi. Epik tur yunoncha epos so‗zidan olingan bo‗lib, rivoya, hikoya ma‘nolarini anglatadi. Epik turdagi asarlarning o‗zi hikoya, qissa, roman singari bir qator janrlarga bo‗linadi. Ko‗p ertak, hikoya, qissa va romanlar, xususan, Abdulla Qodiriyning «Uloqda», Abdulla Qahhorning «Bemor», «Dahshat», «O‗g‗ri» singari asarlarida bir yoki bir necha obrazning hayoti, taqdiri, ularning atrofida yashayotgan, ular bilan aloqada bo‗lib turgan boshqa kishilarning hayoti, tabiati haqida muallif hikoya qilib bergan. Qo‗shiq qilib kuylanadigan, shoirning tuyg‗ulari, kechinmalari aks ettirilgan badiiy asarlar lirik asarlar deyiladi. Lirika yunonlarning rubobga o‗xshab ketadigan cholg‗u asbobi (lira) nomidan olingan va lira jo‗rligida aytiladigan ijrochining kechinma, tuyg‗ularini tasvirlovchi qo‗shiqlar ma‘nosini bildiradi. Muallifning tuyg‗ulari u yoki bu hayot hodisasi natijasida tug‗iladi. Cho‗lponning «Binafsha» she‘rida binafshaning qayerdan paydo bo‗lib qolganligi, qanday o‗sganligi, kim tomonidan, qachon yulib tashlanganligi hikoya qilinmaydi. Balki shoir toptalgan binafshani ko‗rgandan so‗ng o‗zida paydo bo‗lgan kechinmalarni, hissiyotlarni aks ettiradi. Lirik turdagi asarlarning ham ruboiy, tuyuq, to‗rtlik, muxammas, g‗azal, murabba‘, musaddas, musamman, muashshar, sonet va hokazo janrlari mavjuddir. Sahnada qo‗yish uchun yaratilib, harakat, monolog va dialoglardan iborat bo‗lgan, muallif asarda tasvirlangan voqealarga ham, unda ishtirok etayotgan obrazlarga ham o‗z munosabatini bevosita ifodalamaydigan badiiy asarlar dramatik asarlardir. Dramatik turdagi asarlarning o‗zi ham fojia (tragediya), komediya, drama singari janrlarga bo‗linadi. Drama yunoncha «harakat» degan ma‘noni ifodalaydigan so‗zdir. Bunday nomlanishda adabiy turning eng asosiy xususiyati – sahna asaridagi ifoda obrazlarning harakatlari orqaligina yuzaga kelishi, bildirilishi hisobga olingan. 8 Chinakam badiiy asar inson ichki olamini turli ramzlar, tasviriy ifodalar, voqealar syujeti orqali o‗zida haqqoniy aks ettiradi. Bu adabiyot doirasida yuz beradi. Ana shu yaratilgan badiiy asarni ilmiy jihatdan tahlil qilish, xos xususiyatlarini aniqlash, boshqa asarlar bilan qiyoslash adabiyotshunoslikning vazifasi hisoblanadi. Adabiyotshunoslik, o‗z o‗rnida, quyidagi yo‗nalishlarda ish olib boradi: Download 2.95 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|