Diniy ekstrеmizm va tеrrоrizmga қarshi kurashning ma’naviy-ma’rifiy asоslari fanidan maruza matnlari

Markaziy Osiyolik mutafakkirlarning islom ilmlari va madaiiyati rivojidagi o`rni. Markaziy Osiyoga VII asrda kirib kelishni boshlagan islom dini VIII—(Xasrlarda o`zining ilmiy rivojlanishdavrini o`tadi. Xususan, 1Xasrda Markaziy Osiyoda h’adis ilmi gullab-yashnadi. Yurtimizdan etishib chiqqan Imom
suxoriy (810-870), Imom Termiziy (824/825-892), Imom Do-<sub>i</sub>miy (794—869) kabi muh’addislar islom olamida tan olingan, <sub>u</sub>r<sub>’</sub>oni karimdan keyingi o`rinda turuvchi xdtsis to`plamlarini <sub>U</sub>zdilar. Arabiston yarim orolidan Xuroson orqali kirib kel<sub>aN</sub> islom ilmlari Movarounnah’r ulamolari tomonidan rivoj-pantirilib, o`zining eng yuqori cho`qqisini egalladi. Imom Buxoriy «al-Jome as-saqih’», Imom Termiziy va Imom Dorimiy«Sunan» h’adis to`plamlarini tuzdilar.
Xddisshunoslik bilan bir qatorda o`lkada fiqh’ ilmi h’am rivoj topdi. Abu Hanifa ilgari surgan islom h’uquqidagi er-kinlik tamoyillari o`lkamizdan chiqqan «Shamsul Aimma» — Saraxsiy (1009-1094), Burh’oniddin Marg’inoniy (1123-1197) kabi ulamolartomonidan takomillashtirildi. Imom Moturidiy (870-944) va Abu Hafs Nasafiy (1068-1142) kabi olimlar h’ana-fiy mazh’abi asoschisining islom aqidasiga oidta’limotlarini rivojlantirib, mukammal h’olatga keltirdilar.
IX—XI asrlar esa islom falsafasining rivojlanish davri bo`ldi deyish mumkin. Bu soh’ada h’am Markaziy Osiyolik alloma-larning xizmatlari katta edi. Jumladan, Shats^a «Muallimi soniy» (Ikkinchi muallim) nomini olgan Abu Nasr Forobiy (873-950) o`zining «Fozil odamlar shah’ri» asarida ideal jami-yat kishilarining qanday fazilatlarga ega bo`lishi lozimligi h’aqidagi fikrlarini ilgari surdi. Yunon falsafasini mukam-mal o`rganib, unga monand ravishda islom falsafasini rivoj-lantirgan Abu Ali ibn Sino (980—1037) tabiiy fanlar bo`yicha h’am jah’on ilmi xazinasiga o`zining bebah’o h’issasini qo`shdi.
Abu Rayh’on Beruniy (973—1048) o`zining «Qadimgi xalq-lardan qolgan yodgorliklar», «Hindiston», «Mineralogiya», «Saydana», «Krnuni Mas’udiy» kabi asarlari orqali o`z dav-Riga qadar yashab o`tgan olimlarning bizgacha saklanib qolmagan ^asarlarida mavjud bo`lgan qimmatli ma’lumotlarni kelajak <sup>av</sup>lodlarga etkazdi.
Islomdagi yirik yo`nalishlardan biri bo`lgan tasavvuf bo`yicha buyuk ajdodlarimiz qoldirgan o`chmas izlari kelajak avlodlar uchun <sup>i</sup>O`lchi yulduz vazifasini o`tadi va o`tamokda. Abdulxoliq G’ijduvony (1103-1179), Najmiddin Kubro (1145-1221), Baqouddin aqshband (1318-1389), Xoja Ah’ror Valiy (1404-1490) kabi
sufiy avliyolarning diniylik va dunyoviylikni barobar olib borish, h’alol meh’nat bilan kun kechirish, o`z xalqi, vatani uchun fidoyilik kabi g’oya va ta’limotlari h’ozirga qadar o`z ah’amiya-tini yo`qotgan emas.
Yuqorida zikr etilgan soxdlar bo`yicha ilm-fanning o`lka-mizda taraqqiy topishi shu mintaqaning qadimiy boy madaniy, ma’naviy, iqtisodiy imkoniyatlar zaxirasiga ega bo`lganini ko`rsatadi.
Qayd etilgan ayrim dalillar h’am islom ilmlari va musul-mon madaniyati rivojiga markaziy osiyolik mutafakkirlarning qo`shgan h’issasi nechog’lik salmokli bo`lganini tasavvur qilish imkonini beradi.