Diniy ekstrеmizm va tеrrоrizmga қarshi kurashning ma’naviy-ma’rifiy asоslari fanidan maruza matnlari

XII asr o`rtalari XIII asr boshlarida sufiylar tashkil etgan zoviyalarda, xususan, shah’arlarda tasavvuf tariqat (suluk)lari vujudga kela boshladi. Bag’dodda paydo bo`lgan dastlabki suxravar-diya va qodiriya tariqatlari butun musulmon olamiga tarqaldi.
Xar qaysi aloh’ida mintaqada sufiylik tariqatlari ta’li-motlari mah’alliy xususiyatlar, an’analar h’amda islomdan avval-gi diniy ta’limotlar ta’sirida rivojlandi. Xususan, Hindis-tonda sufiylik qarashlari rivojida (XIV—XVI asrlar) buddaviylik va h’induiylikka xos tasavvurlar o`z t^g’sirini o`tkaz-ganini yaqqol ko`rish mumkin.
XII—XIII asrlarda Ibn Arabiy «falsafiy»tasavvufningaso-siy qoidalarini bayon qilib berdi. U «vaxdatul-vujud» g’oyasini ilgari surdi. «Komil inson», «borliqningbirligi» (vaxdatul-mavjud), «Mutlaqning o`zini namoyon qilishi — jilolanish» (tajalli) va «nurlanish» kabi g’oyalar bah’s va munozaralar man-bai bo`lib qoldi.
Tasavvuf g’oyalari ko`pdan-ko`p she’riy asarlarda h’am o`z ifo Dasini topdi. Sufiylik ramziy ifodalari, timsollari va mavzulari butun diniy va dunyoviy fors she’riyatiga (Jaloliddin Rumiy, Sanoiy, Sa’diy, Amir Xisrav Deh’laviy, Hofiz, Jo-Miy, Ansoriy, Nizomiy va b.), shuningdek, ma’lum darajada arab she’riyatiga singib ketdi. Turkiy xalqlarning (birinchi navbatda Alisher Navoiy), Bolqon yarim oroli, Shimoliy Hin-Diston, Indoneziya musulmonlari adabiyoti va xalqog’zaki ijodida_h’am shunday h’olat yuz berdi.
Zoviya — darvishlar, qalandarlar, shutshgdsk, g’arib va miskinlar to`xtaydigan. istiqomat qiladigan up, qalandarxona, darvishxona. Musulmok mamla-"chlarida xonaqoh’, tak’ya, rabot nomlari bilan h’am yuritiladi.
Tasavvuf avval boshda mo`min-itoatkorlik va dunyo h’alovati-dan kechishni targ’ib qilgan bo`lsa, butun tarixi davomida bir necha bor isyonkorlik h’arakatlari (Andalusiyadagi «muridlar isyoni» (XII asr), Onado`lida shayx Badriddin (1416 yilda o`ldirilgan) boshchiligidagi diniy-siyosiy h’arakat, bobiylar, shoziliylar va h’.k.)ning, keyinroq esa, mustamlakachilikka qarshi kurash (sa-nusiylar, qodiriylar) mafkurasiga aylandi.

14. 
    asrga kelib tasavvufda dunyo va oxirat ishlarini barobar olib borish lozimligi g’oyasi ilgari surildi. Buni Markaziy Osiyoda tasavvuf rivojiga o`zining ulkan h’issasini qo`shgan Bah’ouddin Naqshband h’azratlarining «Dil ba-yoru, dast ba-kor», ya’ni «Ko`ngil Alloxda, qo`l ishda bo`lsin» degan shiorida h’am ko`rish mumkin.
    
15. 
    asrda tasavvufda tarkidunyochilikdan farqli, dunyo boyli-giga muh’abbat qo`ymagan xrlda ko`p molu davlatga ega bo`lish tari-qatda bo`lishga xalal bermasligi h’aqidagi ta’limot rivoj topdi.Xoja Ah’ror Valiyning «Zuxd mol yo`kligi birla emas, balki ko`ngil-da yolg’iz Alloh’ni tutishda. Dunyoni sevguchi darvish, agarchi nixryat-da faqir bo`lsa-da, zoh’id emas. Xazrati Sulaymon alayh’issalomni shuncha mulku podshoxlig’ birla zuxd egasi derlar», degan so`zlarida h’am buning ifodasini ko`rish mumkin.
    

Islom dini Arabiston yarim orolydan tashqariga chiqib, bosh-qa mintaqalar, xususan, Xuroson va Movarounnah’rga kirgan cho-g’ida mah’alliy xalkushr turli diniy aqidalarga e’tiqod qilar edilar. Islom asosiy xukmron dinga aylangach erlik ah’oli bu dinni qabul qilish bilan birga zardushtiylik, xristianlik, buddaviylik kabi avvalgi dinlarida mavjud bo`lgan dunyoga be-rilmaslik, xolislik, birovlar ko`ngliga ozor bermaslik, sado-qatlilik, bag’rikenglik, insoniylik kabi jih’atlarni islo-miy ko`rinishda saqlab qolishga h’arakat qildilar.
Mintaqaning ilk islomlashuv davrida musulmonlik faqat namoz o`qish yoki zakot berish kabi kishilarning zoh’iriy amal-lariga qarab belgilanish h’olati yuzaga keldi. Xuddi ana shu davrda tasavvuf namoyandalari bu kabi yuzakichilikka qarshi, dindan asosiy maqsad — qalb pokligi, ixlos va umuman, in-son ichki dunyosining go`zal bo`lishi tushunilishi lozimligiga e’tiborni qaratdilar.
Nasabnoma, shajara va manoqiblarda¹⁸ nomlari zikr etilgan Safiyuddin O`rungqo`yloqiy, Hakim ota, Dukchi Eshon kabi ta-savvuf namoyandalarining faoliyati kishilarga ilmu h’ikmat o`rga-
Mapoqib — biror avliyo yoki buyuk shaxsning ijobiy xislatlari h’aqidagi qissalar to`plami.
tish, faqirlarg’a yordam berish, arikdarga suv chiqarish, qo`riq erlarni obod qilish kabi insonparvarlikdan iborat bo`lgani xasavvuf tariqatlarining bunyodkorlik va bag’rikenglik moh’iya-ttsni yanada yaqqolroq ko`rsatadi.