Диссертация илмий раҳбар: иқтисодиёт фанлари доктори, профессор гафуров у. В. Тошкент 2022 йил мундарижа

2.4-жадвал
Аҳоли умумий даромадлари ҳажмида кичик тадбиркорликдан олинган даромадларнинг улуши⁴⁸ (% да)

№	Ҳудудлар	2019 йил		2020 йил			2021 йил
		Аҳоли реал умум даромади, млрд.сўм	Кичик тадбиркорлик улуши, %	Аҳоли реал умум даромади, млрд.сўм	Кичик тадбиркорлик улуши, %	Аҳоли реал умум даромади, млрд.сўм		Кичик тадбиркорлик улуши, %
	Ўзбекистон Республикаси	301 005,8	59,5	69 348,1	58	465 271,8		59,4
	Қорақалпоғистон Республикаси	12 894,1	50,9	3 023,6	50,7	20 046,6		53,2
	вилоятлар:
	Андижон	26 307,5	62,6	5 220,0	61,2	37 488,7		61,1
	Бухоро	21 239,2	65,6	4 403,9	65,4	31 775,0		65,4
	Жиззах	11 166,1	70,6	2 445,1	68,8	16 957,8		70,9
	Қашқадарё	25 074,8	62,3	5 084,5	62,7	37 461,7		63,3
	Навоий	14 170,1	53,1	3 302,8	51,9	22 446,0		56,5
	Наманган	19 432,1	63	4 158,7	62,2	29 725,4		62,9
	Самарқанд	30 156,3	63,9	6 987,5	62	46 156,0		62,1
	Сурхондарё	19 838,6	63,7	4 129,3	61,5	29 357,1		61,1
	Сирдарё	6 756,2	61,6	1 540,8	60,3	10 016,3		61,6
	Тошкент	26 380,0	57,6	6 566,1	58,2	42 846,1		60,7
	Фарғона	25 689,4	58,4	5 790,5	57	38 217,6		58,4
	Хоразм	17 486,1	63,2	3 704,1	63,1	26 701,0		62,7
	Тошкент ш.	44 524,1	48,3	12 973,5	44	75 517,0		48,6

Жадвал маълумотларида 2019-2021 йилларда аҳолининг реал умумий даромадлари ва унда кичик тадбиркорликни улуши фоизларда ўз ифодасини топган. Мазкур кўрсаткич Жиззах вилоятида 70,6-70,9 % лар билан энг юқори натижани ифодалайди, Бухоро вилояти 65,6-65,4 % билан кейинги поғонада. Энг паст кўрсаткич Тошкент шаҳрига тегишли 48,3-48,6% улушга эга. Кичик тадбиркорликни аҳолининг реал умумий даромадларидаги улушида умумий ҳолда Тошкент шаҳрида 2020 йилда 4% камайишидан ташқари кескин ўзгаришларни кўрмаймиз. Лекин аҳолининг реал умумий даромадлари 2020 йилда 2019 йилга нисбатан кескин пасайиш тенденциясига дуч келди яъни 434% ортиқ пасайди, албатта бунга жаҳонда юз берган 2020 йилда энг чўққисига чиқган пандемия сабаб бўлди. Бошқа йўналиш ва соҳаларни аҳоли реал умумий даромадларидаги улуши пасайиб трансфер тўловлар ортган бўлсада тадбиркорлик сектори улуши камаймади.

Кичик бизнес ва тадбиркорлик аҳоли даромадларини ошишида, турмуш даражасини яхшиланишида ижтимоий зина функциясини бажаради. Тадбиркорлик фаолиятини бошлашга нисбатан рағбатлантириш, мотивация олган инсон ўзи мустақил равишда ижтимоий ҳолатини яхшилаши, турмуш даражаси, сифатини яхшиланишига эришиши мумкин. Ҳукуматимиз томонидан амалга оширилаётган, тадбиркорликни қўллаб-қувватлаш сиёсати ишсизлик даражасини пасайишига ва аҳоли даромадларини ортишига имкон беради.
2020 йил давлат томонидан аҳолининг салмоқли қисмини қишлоқ жойларда истиқомат қилишини ҳисобга олиб, ишсиз фуқароларни тадбиркорликка йўналтириш ва даромад манбаларига эга бўлишлари учун иссиқхоналар ўрнатиш, уруғликлар, кўчатлар ва суғориш воситалари харид қилиш учун субсидиялар ажратилган (2.5-жадвал).

2.5-жадвал
Давлат томонидан аҳоли тадбиркорлигини қўллаб-қувватлаш тадбирлари⁴⁹

№	Ҳудуд номи		2020 йил январь-декабрь				шундан:
							Иссиқхона ўрнатиш учун			Уруғлик ва кўчат сотиб олиш учун				Суғориш воситаси сотиб олиш учун
			сони		сумма (млн.сўм)		сони	суммаси (млн.сўм)		сони		суммаси (млн.сўм)		сони		суммаси (млн.сўм)
ЖАМИ		35 557		109 516,7		27 535		98 968,3	3 854		3 240,5		4 168		7 307,9
1	Қорақалпоғистон Республикаси		3 320		9 251		2 701	8 389,5		197		14,0		422		847,8
2	Андижон		4 925		12 191		4 925	12 191,3		0		0,0		0		0,0
3	Бухоро		2 075		9 668		1 168	8 308,3		585		717,0		322		642,3
4	Жиззах		2 362		4 220		1 132	2 638,4		536		655,2		694		926,0
5	Қашқадарё		1 929		5 722		872	4 406,0		558		441,7		499		874,3
6	Навоий		2 128		4 758		1 068	4 025,5		725		173,0		335		559,1
7	Наманган		5 181		20 430		5 062	20 185,4		23		31,0		96		214,1
8	Самарқанд		3 615		10 683		2 559	9 376,3		575		453,8		481		852,5
9	Сурхондарё		2 004		8 038		1 367	6 909,2		323		490,5		314		638,4
10	Сирдарё		2 001		6 170		1 477	5 579,3		189		116,7		335		474,4
11	Тошкент		1 135		3 535		850	3 101,2		106		125,5		179		307,9
12	Фарғона		3 198		10 503		2 953	10 002,2		9		17,3		236		483,3
13	Хоразм		1 684		4 348		1 401	3 856,0		28		4,7		255		487,8

Юқоридаги жадвалда, 2020 йилда 35557 та иссиқхона қуриш ва уни фаолиятини йўлга қўйиш учун 109516,7 миллион сўм маблағ йўналтирилди. Йўналтирилган маблағни энг катта қисми Наманган, Андижон ва Самарқанд вилоятларига тўғри келди 10683 – 20430 миллион сўмгача, энг кам маблағ Тошкент, Жиззах ва Хоразм вилотяларига ажратилган 3535 – 4348 миллион сўмгача. Иссиқхона қуриш жараёнида ҳудудларнинг иқлими, тупроқ унумдорлиги ва сув таъминоти каби омиллар ҳисобга олинган.

Аҳоли даромадлари, турмуш фаровонлигини ортишида тадбиркорликнинг ҳиссаси дунё мамлакатларида жуда катта кўламни қамраб олади. Бу эса ўз навбатида ҳар бир давлатни, ҳукуматларни тадбиркорликни ривожлантиришга ундайди, улар томонидан мазкур йўналишни қўллаб-қувватлашларни куйидаги жадвалда кўришимиз мумкин.

2.6-жадвал.
Дунё мамлакатлари ижтимоий-иқтисодий ҳаётида тадбиркорликни салмоғи⁵⁰

№	Давлатлар	Кўрсаткичлар
		Кичик ва ўрта тадбиркорлик умумийга нисбатан улуши	Бандлар сони	Бандликни умумийга нисбатан улуши
	Япония^51 (2016)	99,7%	32 млн	68,8%
	Хитой^52 (2020)	140 млн	592 млн	78%
	Европа Иттифоқи^53 (2019)	99%	140 млн	64,4%
	АҚШ^54 (2022)	99,9%	61,7 млн	46,4%
	Россия^55	6,2 млн	19,3 млн	26,3%
	Козоғистон^56 (2020)	96,4%	3,6 млн	38,6%
	Ўзбекистон (2020)	436211	9,9 млн	74,5%

Жадвалда жаҳон мамлакатлари иқтисодиётида тадбиркорликни улуши 95% дан ортиқ эканлигини кўришимиз мумкин, бу жараёнда яна шуни ҳам таъкидлаш керак, мазкур давлатларда кичик ва ўрта тадбиркорлик мезонлари турлича бўлиши мумкин. Бандликни таъминлашда ҳам аҳамиятли салмоқни эгаллайди. Бу кўрсаткич Хитойда 78%, Ўзбекистонда 74,5%, Японияда 68,8% ни ташкил қилади, Қозоғистонда 38,6%, Россияда эса 26,3% лик кўрсаткичга эга.

Жаҳон Банки маълумотларида ривожланаётган мамлакатлар иқтисодиётида кичик бизнес ва хусусий тадбиркорликнинг ЯИМдаги улуши 40 % атрофида ташкил этади. 2030 йилга бориб дунёда аҳолиси 8,6 миллиярд кишига етади, уларни турмуш фаровонлигини таминлаш учун 600 миллион ишчи ўринларига талаб пайдо бўлади, кичик бизнес ва тадбиркорлик мазкур муаммони ижобий ҳал этишда асосий субъект сифатида намоён бўлади.
Кичик бизнес ва хусусий тадбиркорлик фаолиятини ривожланишига тўсқинлик қилувчи асосий муаммолардан бири молиялаштириш масаласи ҳисобланади. Халқаро молия корпорацияси (IFC) маълумотларига кўра ривожланаётган мамлакатлар миқёсида қонуний рўйхатдан ўтган 65 миллион ёки 40% микро, кичик ва ўрта тадбиркорлик субъектлари 5,2 триллион АҚШ долларига бўлган молиявий эхтиёжлари қондирилмаган.
Мамлакатимизда тадбиркорликни ривожлантиришга катта аҳамият қаратилмоқда. Амалга оширилаётган ижтимоий-иқтисодий сиёсат иқтисодиётнинг мазкур секторини ривожланишига имкон берувчи кенг кўламли ёрдам тизимини шакллантирилишига ва ижтимоий қўллаб-қувватлашларга эришди. Тадбиркорлик ва кичик бизнесни ташкил қилиш ва ривожлантиришга имкон берувчи институтлар, инфратузилма шаклланиб улгурди. Улар тадбиркорликни ривожлантириш учун турли хизматлар кўрсатмоқда ва янги турдаги хизматларни таклиф этмоқда. Мазкур хизматларни кўрсатиш ва тадбирларни амалга ошираётган институлар ҳукуматимиз томонидан доимий равишда молиявий қўллаб-қувватланмоқда.
Мамлакатимизда кичик бизнес ва хусусий тадбиркорлик субъектларини, уларга доир Давлат дастурларини молиялаштириш бўйича “Халқ банк”и, “Микрокредит банк”и ва “Агробанк”лар ҳукумат қарорига асосан донор банклар бўлиб белгиланган. Яъни, давлат томонидан тадбиркорликни қўллаб-қувватлаш, кенгайтиришга йўналтирилган дастурларни молиялаштириш мақсадида ажратилагн маблағларни Марказий банк мазкур банкларга йўналтиради.
Хотин-қизлар тадбиркорлигини қўллаб-қувватлаш учун Микрокредитбанк, Агробанк ва Халқ банклари орқали БХМнинг 150 бараваригача кредит берили ва унинг фоиз ставкаси истисно тариқасида 2022 йил 1 январгача Марказий банк асосий ставкасида белгиланган. Кредитлар 6 ойгача имтиёзли давр билан 3 йилдан кўп бўлмаган муддатга ажратилди.
Нодавлат касб-ҳунарга ўқитиш марказлари сертификатига эга ёшларга бизнесни ташкил этиш учун “Микрокредитбанк” банки томонидан қуйидагича микрокредит ажратилади:

• 
  ёшларга ўз бизнесини ташкил этиш учун 33 миллион сўмгача бўлган миқдордаги микрокредитлар таъминотсиз ажратилади;
  
• 
  микрофирма ва кичик корхона таъсис этган таъминот турлари асосида 225 миллион сўмгача миқдорда.
  

Кредитларнинг фоиз ставкаси Марказий банкнинг асосий ставкасида
белгиланди. уларнинг 6 ойгача имтиёзли давр билан 3 йилдан кўп бўлмаган муддатга ажратилди.
Шу асосда, бугунги кунга қадар курсларни муваффақиятли тамомлаб, махсус сертификат олган 94 минг нафар ёшлардан 46 фоизи (43 минг нафари)га тижорат банклари томонидан имтиёзли кредитлар ажратилди (2.7-жадвал).