Ecologiya MurodovSh lot doc

Shunday qilib, moddalarning katta aylanishi asosida, 
planeta miqyosida va davriy tavsifga ega bo’lgan, fazo va 
vaqtda gaz, suyuq va qattiq shakldagi moddalarga o’tish 
jarayoni yotadi. 
Boshqacha aytganda, moddalarnng katta aylanishi, bu - Yer 
po’stining qattiq va suyuq gazlar o’rtasidagi massa almashinishi 
jarayonidir (atmosfera, gidrosfera va litosfera). Shuning uchun 
ba‘zida maxsus adabiyotlarda gaz shaklidagi moddalarning 
aylanishi, suvda va litosferada (cho’kindi va boshq.) mustaqil deb 
qaraladi. 
Bizni katta aylanishda organizmlar va minerallashgan organik 
moddalarning qatnashishi qiziqtirdi. Organizmlar 
moddalarning 
katta aylanishida (aniqrog’i, geologik davrda) boshlang’ich tugun 
bo’lib hisoblanadi. Organizm qoldiqlari yoki ularning hayot 
faoliyati mahsulotlari keyingi bosqich aylanishida ham saqlanadi. 
Shunday qilib, ko’milgan fitomassalar bo’r va toshli ko’mirlar 
hosil qiladi, organogenli ohaktoshlar yuqori harorat va bosimli 
metamorfizm bosqichida marmarga aylanadi, organogenli 
kremniyli jinslar (diatomit, trepel, stongolit, radiolyarit va boshq.) 
kvartsit va yashmaga aylanadi, kazilma ko’mirlar grafitlanadi va 
boshq. 
5.3 Kichik aylanish. Bu aylanish moddalarning katta 
aylanishining bir qismi hisoblanadi va uning asosida vujudga 
keladi. 
Kichik aylanish, katta aylanishning qismi hisoblansa ham, 
52 
69 

---

www.qmii.uz/e-lib 
www.qmii.uz/e-lib 
organizmlarning og’ir funktsional buzilishiga olib keladi. 
Tolerantlik ko’pgina kuzatuvchi omillar orqali 
tushuntiriladi. Ushbu pozitsiyaga ko’ra, shu narsa tushunarliki, 
organizmlar tolerantlikning keng diapazonida eng ko’p tarqalgan 
bo’lishi lozim. 
Organizmlar bitta omilga nisbatan tolernatlik keng 
diapazonda, boshqasiga nisbatan qisqa diapazonli bo’lishi 
mumkin. Masalan, inson ovqatlanishidan ko’ra suvga 
chidamsizroq, ya‘ni suv ushbu holatda limitlovchi omil 
hisoblanadi. 
Agar ekologik omillarning sharoitlaridan biri nomuvofiq 
bo’lsa, boshqa omillar bo’yicha tolerantlik chegarasi o’zgarishi 
mumkin. Masalan, boshoqli o’simliklarning tuproq tarkibida 
azotning yetishmasligi katta miqdorda suvni talab qiladi. Ko’pgina 
omillarning tolerantlik intervali organizmlar hayotining qiyin 
davrida, asosan ko’payish davrida (katta organizmlarga nisbatan 
ularning avlodlari hayot sharoitlariga chidamsizroq bo’ladi) 
qisqaradi