Ekoloji LÜĞƏt a
Download 3.98 Mb. Pdf ko'rish
|
|
GEOEKOLOGİYA – ekologiyanın bir sahəsi; biosfer də daxil olmaqla ekosistemləri (geosistemləri) yüksək səviyyədə tədqiq edir. Sinonimləri: landşaft ekologiyası, biogeosenologiya.
heyvanlar (məs. soxulcan, lildə yaşayan dəniz molyuskası və s.). GEOFİTLƏR (geo ... və yun. phyton – bitki) – qışlamanı, yaxud uzunmüddətli quraqlığa davamlığı təmin edən orqanları və bərpa tumurcuqları həyat formalarından biridir. Əlverişsiz şəraitdə dözə biləcək G. torpaqla, soyuq qışda isə məhv olmuş yerüstü orqanlar və qarla mühafizə olunur. G.-ə bir çox soğanaqlı (zanbaqkimilər), kökümsovlu (bir çox taxıllar, cil) və köküyumrulu bitkilər (kartof, batat) aiddir.
prosesləri öyrənən kompleks elm. GEOFİZİKİ AMİL – Müəyyən sahənin səthinin və ya Yerin dərinliyinin fiziki xüsusiyyətləri ilə bağlı amil (məs. maqnit sahəsi). GEOFİZİKİ XİDMƏT – təbii mühit elementlərinin (iqlim, hidrosfer, ionosfer, günəş şüalanması, yer qabığının dinamikası və s.) vəziyyətinin dəyişməsinə müşahidə və nəzarət sistemi.
fiziki prosesləri və xassələrinin məcmusu. GEOGİGİYENA – insanın daim sağlamlığı üçün biosferin gigiyena xarakteristikasını nizamlamağa yönəldilən tədbirlərin əsasını işləyib hazırlayan elm sahəsi. Bəzən (dar çərçivədə) G. təbiətin, (ətraf mühitin) mühafizəsi sinonimi kimi başa düşülür. GEOKİMYA – Yer kürəsinin kimyəvi tərkibi, orada elementlərin yayılması və miqrasiya prosesləri haqqında elm. G.-nın bir çox bölməsi var: ümumi G., izotoplar G-sı, hidrogeokimya, landşaft G-sı, biogeokimya, geokimyəvi axtarış metodları və s. GEOKİMYƏVİ AMİLLƏR – torpaq, qrunt, torpaq məhlulu və su hövzələrindəki suyun mineral tərkibinin xüsusiyyətinin orqanizm və biosenozlara təsir göstərən amillər. Bir çox kimyəvi elementlər növlərin yaşaması üçün mühüm şərait hesab olunur. Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsinin PREZİDENT KİTABXANASI ────────────────────────────────────────── 180
GEOKİMYƏVİ ASSOSİASİYA – Ayrı-ayrı təbii vilayətlərdə Yer qabığının üst qatında yerləşən kimyəvi elementlər qrupu. Birinci G.a. hidrogen, karbon, azot və oksigendən əmələ gəlib canlı maddələrə uyğun gəlir. O, səthi geokimyəvi proseslər gedən Yer qabığı zonasında cəmləşmişdir.
tərəfindən irəli sürülmüşdər. G.l. kimyəvi elementlərin və birləşmələrin eyni tərkib və miqdara malik olan Yer sahəsidir. Hər G.l.-a müəyyən tip elementlərin və birləşmələrin miqrasiyası məxsusdur. GEOKİMYƏVİ MİQRASİYA – təbiətdə canlı orqanizmlərin fəal iştirakı ilə kimyəvi elementlərin dövranı. GEOKİMYƏVİ MÜHİT – Yerin strukturundan asılı olan yerin fiziki gücünün məcmusu: qravitasiya və maqnit qütbləri, hava kütləsinin vaxtı və s. Termini Ş.F.Xilmi (1966) təklif emişdir.
yaşayan orqanizmlər (adətən mikroblar). GEOLOGİYA – Yer qabığı və onun daha dərin sferaları haqqında elmlər kompleksi: sözün əsl mənasında Yer qabığının tərkibi, quruluşu, hərəkətləri, onun inkişaf tarixi və faydalı qazıntılarının yerləşməsi qanunauyğunluqları haqqında elm. G-nın əsas əməli vəzifəsi faydalı qazıntı ehtiyatlarını aşkar etmək və mineral xammal bazası yaratmaqdır.
təbii amillərin təsiri nəticəsində baş verən torpaq eroziyası. Bax: qədim eroziya
canlıların məcmusu. Bəzən biosfer sinonimi kimi də istifadə olunur. Termin V.N. Beklemişev (1928) tərəfindən təklif edilmişdir.
geosistemlər (dağlar, dərələr, vulkanın krateri, buzlağın relyef formaları və s.).
Qurunun, okean və dəniz dibinin relyefini, xarici görünüşünü, mənşəyini (genezisini), yaşını, inkişaf tarixini və müasir dinamikasını öyrənir. Azərbaycan MEA akad. Həsən Əliyev adına coğrafiya İnstitutunda G. şöbəsi var.
Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsinin PREZİDENT KİTABXANASI ────────────────────────────────────────── 181
GEOSFERLƏR (geo... və.. yun. spharia - kürə) – yer maddələrindən əmələ gəlmiş konsentrik qatlar. G.-ə atmosfer, biosfer, hidrosfer, litosfer və ya Yer qabığı, mantiya və Yerin nüvəsi daxildir.
elementlərini, həmçinin ekosistemi Yer səthinin müəyyən bir sahəsində birləşdirən fundamental struktur vahidi. Termini V.B.Soçava (1963) təklif etmişdir. GEOTERMAL SULAR – Yerin dərinliklərindən səthə çıxan sular. Yüksək temperatura və özünəməxsus kimyəvi tərkibə malikdir. Binaların, örtülü şitilliklərin (oranjeriya) qızdırılmasında istifadə olunur. Yüksək minerallığı olan G.s.-dan marikultur (dəniz orqanizmlərinin süni yetişdirilməsi) kimi də istifadə etmək olar.
Termini V.B.Soçava (1963) irəli sürmüşdür. GƏDİK – iki dağ zirvəsi və ya yüksəklik arasında alçaq sahə, çətin keçilən dağ cığırları. G. qış aylarında boran və çovğunda keçilməz olur. G. aşınma, tektonika və buzlaqların qarşılıqlı təsirindən yaranır.
dəstəsi. Bütün məməlilərin üçdə birindən çoxunu əhatə edir. G-in 2 minə yaxın, Azərbaycanda 31 növü var. Ən çox növü olan siçanabənzərlərdir. G. tez çoxalan heyvanlardır: kənd təsərrüfatına və meşə təsərrüfatına zərər verir. G. insan və ev heyvanları arasında təhlükəli xəstəliklər də yayır (taun, ensefalit və s.). Bəzi qiymətli xəzdərili heyvanlar da (məs., çay qunduzu, bataqlıq qunduzu və s.) G.dəndir. GƏNƏLƏR (Acarina) – hörümçəkkimilər sinfindən xırda buğumayaqlı heyvanlar. Dünyada 15 mindən çox, o cümlədən Azərbaycanda isə 800-dən artıq növü məlumdur. G. dünyanın hər yerində yayılmışdır. Əsasən quruda, bir qismi dəniz və çaylarda yaşayır. Yırtıcı G. torpaqda, bitkilərin üzərində, heyvan yuvalarında, parazit G. isə heyvan və insan bədənində, heyvanların qulaq və burnunda parazitlik edir. Ensefalit, hemorragik isitmə və s. transmissiv xəstəliklərin törədi- cisidir. Virusları, bakteriyaları, spiroxetləri və s. yayır. Bəzi G. xeyirlidir; torpağın münbitliyini artırır, bitki zərərvericilərini məhv edir.
külək qarın vaxtından əvvəl əriməsinə səbəb olur. (Astara, Lənkəran, Masallı rayonları).
mühit amillərinin insanın sağlamlığına, əmək qabiliyyətinə təsirini Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsinin PREZİDENT KİTABXANASI ────────────────────────────────────────── 182
öyrənir. G. yaşayış yerlərinin, iş və istirahət şəraitinin sağ- lamlaşdırılmasını sanitariya cəhətdən əsaslandırır, ərzaq məhsulları və məişət əşyalarının keyfiyyətinin sanitariya ekspertizası üsullarını hazırlayır. G-ın hazırladığı elmi müddəaları həyata keçirən sahə sanitariya adlanır. GİGİYENA NORMASI – insanın sağlamlığının hər cür pozulmasının qarşısını almaq məqsədilə gigiyena tərəfindən rəsmi işlənib hazırlanmış normalar.
adlanan çoxillik kol, yarımkol və ot bitkiləri. G.b.-ndən ən çox çiyələk, moruq, qarağat, firəngüzümü, böyürtkən, cır mərsin, quşarmudu, aktinidiya və çaytikanı becərilir. Yabanı G.b.-in ən əhəmiyyətlisi mərcanı, mərcangilə və qaragilədir. Azərbaycan Respublikasının dağ, meşə və çöllərində çoxlu yabanı G.b. bitir. Giləmeyvəsində şəkər, mineral maddələr, üzvi turşular, vitaminlər, aromatik maddələr var. Yeyilir, mürəbbə, cem, şirə, şərab, kompot və s. hazırlanır, bəziləri isə dərman kimi işlədilir.
cənubdan, cənubi-şərqdən əsən külək. Xəzriyə nisbətən istidir. Ən çox ilin isti dövründə əsir. Sürəti adətən, 2-10 m/san-dir, bəzən 20-24 m/san- yə çatır. GİPSOFİL BİTKİLƏR – əsasən gipslə zəngin olan torpaqlarda bitən bitkilər (bəzi gəvənlər, çoğan və s.). GÖBƏLƏK FIRLARI – Parazit göbələklərin bitkilərdə törətdiyi anormal törəmələr. GÖBƏLƏK XƏSTƏLİKLƏRİ – BAX: MİKOZLAR GÖBƏLƏK PREPARATLARI – mikroskopik göbələklərdən alınan pestisidlər; onların insektisid təsirinə səbəb göbələklərin həşəratlarda patogenlik (xəstəlik törətmək) yaratmasıdır.
Xlorofilsiz olduğu üçün hazır üzvi maddə ilə (parazit və ya saprofit) qidalanır. Yüz mindən çox növü məlumdur. Bəzən çəkisi 8 kq, papağının diametri 75 sm olan nəhəng göbələklərə də rast gəlinir. G. təbiətdə maddələr dövranında iştirak edir: antibiotiklər, müxtəlif dərman maddələri alınmasında, çörək, pivə, şərab, pendir və s. hazırlanmasında istifadə edilir. G.-in bir qismi duza və sirkəyə qoyulur. Azərbaycanda zərərli G. geniş yayılıb: pambıqda hommoz, vilt, üzümdə mildyu, oidium, taxıllarda pas, sürmə, kartofda fitoftora, tütündə peronosporoz və s. xəstəliklər törədir. G.-in bir qismi zəhərlidir. GÖL – quru çökəkliklərində yerləşən su hövzəsi. G. çökəklikləri tektonik buzlaq, çay, vulkan və s. mənşəli olur. Axarlı G.-lər rütubətli və Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsinin PREZİDENT KİTABXANASI ────────────────────────────────────────── 183
mülayim, axarsızlar isə quraq iqlim sahələrinə xasdır. Suyunda duzun miqdarı çox olan mineral göllər xüsusi qrup təşkil edir. Yer kürəsi G- lərinin ümumi sahəsi təqr. 2,7 mln km (quru sahəsinin təqr. 1,8%-i), həcmi təqr. 230 mln, km 3 -dir. Azərb-da təqr. 250 g. var: ən böyüyü (dünyada) Xəzər gölüdür. Hacıqabul, Candargöl, Acınohur, Böyükşor gölləri də nisbətən böyük göl sayılır. GÖLŞÜNASLIQ – bax. Limnologiya. GÖY GURULTUSU – atmosferin səs hadisəsi: ildırım boşalması ilə müşayiət olunur. İldırımın yolunda təzyiqin ani artması nəticəsində havanın rəqslərindən yaranır.
sınması və əks olunması nəticəsində əmələ gələn optik hadisə. G.q. Günəşə qarşı tərəfdə yağış tökülən buludların fonunda böyük, müxtəlif rəngli, bir, iki və bəzən üç qövsdən ibarətdir. Adətən üst qövs qırmızı, daxili qövs bənövşəyi olur.
dəstəsi. Azərbaycanda 2 fəsiləsi var; drontlar və göyərçinlər. Göyərçinlər (columbidae) – göyərçinkimilər dəstəsinin bir fəsiləsi. Mülayim və tropik qurşaqda 255 növü məlumdur. Azərbaycanda 4 növü yaşayır. Çöl G.-i (Columba livia), meşə G.-i (C.oleans), alabaxta (C.palumbus), qumru (Streptorilia turtur). Qumru köçəri, qalanı oturaqdır. Toxum və meyvə ilə qidalanır. 3 qrupa bölünür: poçt G.-i, dekorativ G., ətlik G. Dekorativ G. lələklərinin gözəlliyinə, ətlik G. isə ətinə görə yetişdirilir. 600-900 q-dır.
torpağa lazımlı qida maddələrini özündə toplayan üzvi və qeyri üzvi maddələr. Kimyəvi tərkibindən asılı olaraq G. üzvi və mineral gübrələrə bölünür. G. torpağın münbitliyini yüksəldir, kimyəvi, fiziki-kimyəvi, fiziki və mikrobioloji xassələrini yaxşıladırır. G. bitkilərin boyuna, inkişafına, məhsulun keyfiyyətinə yaxşı təsir göstərir və məhsuldarlığı artırır.
kol, yarımkol və otlardan ibarətdir. G.f.-nə 120 cins və 3150-dən çox növ daxildir. Azərbaycanda 200-ə yaxın növə rast gəlinir.
Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsinin PREZİDENT KİTABXANASI ────────────────────────────────────────── 241
Qafqazmənşəli quşarmudu 1-Qonur quşarmudu, 2-Yunan quşarmudu, 3-Ağrıovunduran quşarmudu, 4-Buasye quşarmudu GÜLÇÜLÜK – bitkiçiliyin bir sahəsi: dekorativ çiçək bitkilərinin becərilməsi, onların bağça, bağ və bulvarlarda əkilməsi ilə məşğul olur. Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsinin PREZİDENT KİTABXANASI ────────────────────────────────────────── 185
GÜN YAĞIŞI – Günəşli gündə göyün bir tərəfindən yağan yağış. GÜNƏŞ ENERJİSİ – Yerin səthinə düşən şüalı və korpuskulyar Günəş enerjisi. Orta intensivliyi 2 kal/sm 2 1 dəq. (günəş konstantı) təşkil edir. Fundamental və əvəz olunmaz ekoloji faktor olub onsuz planetimizdə həyatın mövcudluğu qeyri mümkündür. GÜNƏŞ FƏALLIĞI – Günəşin üzərində baş verən fiziki dəyişikliklərin məcmusu. G.f.-nın zahiri təzahürü Günəş ləkələri, məşəllər, protuberanslar və s.-dir. Güman olunur ki, G.f. atmosferin üst qatlarına (qütb parıltısına, termosferin ionlaşmasına və s.), habelə at- mosferin alt qatlarının vəziyyətinə, yəni havanın və iqlimin dəyişməsinə təsir edir. GÜNƏŞ LƏKƏLƏRİ –Günəş səthində müşahidə edilən tutqun ləkələr. Diametri 10 min km-ə çatır. Parlaqlığı normal Günəş diskindəkindən 10 dəfəyədək zəifdir, temperaturu fotosferinkindən 1500
° - 2000° kiçikdir. GÜNƏŞ MÜALİCƏSİ, HELİOTERAPİYA – Günəşin şüa enerjisinin müalicə profilaktika məqsədi ilə işlədilməsi: işıq müalicəsinin bir növü. Orqanizmə infraqırmızı və ultrabənövşəyi günəş şüaları təsir göstərir. G.m. zamanı (günəş vannası) gündən qaralma əmələ gəlir ki, bu da orqanizmdə mübadilə prosesini, immuniteti fəallaşdırır, qanyaranmasını, toxumanın qidalanmasını, ümumi vəziyyəti, yuxunu yaxşılaşdırır, orqanizmi möhkəmlədir. Vərəmin aktiv formasına, ürək çatışmazlığına tutulanlara G.m.-dən istifadə etmək olmaz.
ekzogen bioloji və meteoroloji proseslər üçün yeganə enerji mənbəyi sayılır. Ekosistemin aldığı radiasiyasının miqdarı günəş şüalarının torpaq və ya su səthinə düşmə bucağından, yəni en dairəsi, dəniz səthindən yüksəklik, ilin fəsli, günün saatı, həmçinin obyektin həmin şüaları udma qabiliyyətindən asılıdır. Buna əsasən, bir sıra iqlim zonaları ayrılır, hər zonanın özünəməxsus flora və faunası olur. Məs. palmalar yalnız isti zonada bitir, ağ ayı isə yalnız arktik zonada yaşayır. GÜCDƏN DÜŞMÜŞ (Çox pozulmuş) RESURSLAR – insanın mənfi təsərrüfat fəaliyyəti nəticəsində məhsuldarlığı aşağı düşərək istismarı iqtisadi cəhətdən səmərəli olmayan təbii resurslar.
Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsinin PREZİDENT KİTABXANASI ────────────────────────────────────────── 186
H HAKİM KÜLƏKLƏR – müəyyən ərazidə konkret zaman dövründə (ay, mövsüm, il, illər) küləyin ən çox müşahidə olunan istiqaməti. HALOBİONT (yun. hals – duz) – yüksək duzlu suda və ya şoran torpaqda yaşayan orqanizmlər. HALOBİOS – okean və dənizlərdə məskunlaşan heyvan və bitkilərin məcmusu. HALOFİLLƏR, OSMOFİLLƏR – yüksək konsentrasiyalı duzlu mühit şəraitində çoxalan mikroorqanizmlər. HALOFİTLƏR – Duzlu bitmə şəraitinə, xlorlu və kükürdlü duzlarla doymuş torpaq məhlulundan istifadə etməyə uyğunlaşmış bitkilər. Bunlardan bir hissəsi ətli-şirəli zoğları olan sukkulentlər (duzlaq çoğanı, qaraşoran, bir sıra şorangələr və s.) olub səhra və yarımsəhralarda qrunt suyu səthə yaxın yerləşən şoran torpaqlarda bitir. Digər hissəsi sukkulent olmayan bir qədər kseromorfluq əlaməti olan, qrunt suyu bir qədər dərində yerləşən sahələrdə bitən bitkilərdir (məs. sirkən bitkisinin bəzi növləri), bunlar hüceyrə şirəsində karbohidratlar toplayır. Bəzi halofitlər xüsusi uducu vəziciklərin köməyi ilə artıq duzları ayıraraq hüceyrə şirəsinin osmotik qatılığını tənzim edir (Yulğun, dəvəayağı). Bütün halofitlər torpaq duzluluğunun dərəcəsini göstərən indiqatorlar hesab edilir. Bir çox halofitlər (sirkən növləri, şorangələr, yulğun) yarımsəhra otlaqlarının quraqlığa və duzadavamlı yem bitkiləridir.
saf və az duzlu sularda məskunlaşan su orqanizmləri. HALOGEN SÜXURLAR – çökmə süxurların əsas tiplərindən biri; geniş yayılmışdır. H.s. asan həll olur və parçalanır; duzlu süxurlar, evaporitlər də adlanır.
uyğunlaşan bitkilər (məs. yulğun, duzlaq çoğanı, dəvəayağı, qışotu, xəzər şahsevdisi və s.).
orqanizmlərin məcmusu. H.-rə ibtidailər, malyuskalar, xərçəngkimilər, Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsinin PREZİDENT KİTABXANASI ────────────────────────────────────────── 187
balıqlar, yosunlar daxildir. Termin İ.Vişnevski (1947) tərəfindən irəli sürülmüşdür.
(78,08%), oksigen (20-95%), arqon (0,93%), karbon qazı (0,03%), az miqdarda təsirsiz qazlar, hidrogen, ozon, azot oksidləri, karbon oksidi, yod, ammonyak, habelə su buxarı və toz da vardır ki, bunların miqdarı dəyişkəndir. Karbon qazının miqdarı tənəffüs, yanma və bitkilərin qidalanma proseslərindən asılıdır. Havanın insan üçün optimal rütubəti 40-60%, temperaturu 18-20 °C-dir. H. sənayedə müxtəlif proseslərdə istifadə edilən mühüm xammaldır. Sənayenin, energetikanın və nəqliyyatın inkişafı H.-da karbon qazının və digər zərərli qazların miqdarının artmasına səbəb olur.
müəyyən vaxt ərzində atmosfer proseslərinin fasiləsiz olaraq dəyişilən vəziyyəti. H. meteoroloji elementlərin dəyişməsi və bunlarla əlaqədar havada bir sıra fiziki hadisələrin baş verməsi ilə səciyyələnir. H. eyni bir mərhələdə bəzən də bir çox qısa müddət ərzində (bir gün, hətta bir neçə saat ərzində) dəyişilə bilər ki, bununla da o, iqlimdən, yəni müəyyən ərazidə havanın çoxillik rejimindən fərqlənir.
sahəni əhatə edən külək sistemi. Atmosferin ümumi sirkulyasiyasına (tsiklon, passat, musson) daxil ola bilər; yerli adlar (brizlər, dağ-dərə küləkləri və b.) da daşıyır. HAVA XİDMƏTİ – əhalinin və xalq təsərrüfatının müxtəlif sahələrini mövcud və gözlənilən hava şəraiti haqqında məlumatla təminetmə sistemi.
(oksigen, hidrogen, karbon, azot); canlı maddələrin əsas kütləsini təşkil edir. O 2
«oksigen maddələri”» adlanır. HAVA PROQNOZU – İri miqyaslı atmosfer proseslərinin təhlili əsasında havanın gələcək vəziyyəti haqqında irəli sürülmüş elmi fikir. Qısamüddətli (bir ayadək və daha artıq) olur. Həm müəyyən ərazi (vilayət, ölkə, rayon, dəniz akvatoriyası və s.), həm də ayrı-ayrı yaşayış Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsinin PREZİDENT KİTABXANASI ────────────────────────────────────────── 188
məntəqələri, aeroport, nəqliyyat yolları, otlaqlar və s. üçün tərtib edilir. Xalq təsərrüfatının ayrı-ayrı sahələrinin işində çətinliklər törədən və onlara zərər vuran, həmçinin əhalinin təhlükəsizliyini qorxu altına alan təhlükəli hava hadisələri (tsiklon, tufan, duman, çovğun, güclü külək, toz fırtınası, ayaz və s.) də xüsusi H.p.-larına daxildir. H.p. sinoptik meteorologiyanın məlumatları əsasında tərtib olunur.
hərəkətli vəziyyəti. H.r. atmosferin çirkləndirilməsi nəticəsində güclü pozula bilər.
daxilində, otaqda), nəqliyyat vasitələrində və s.-dəki hava mühitinin parametrlərinin (havanın temperaturunun, nisbi nəmliyinin, tərkibinin və təzyiqinin) adamların səhhəti üçün, bəzi istehsalat prosesləri aparmaq, avadanlıq, məhsul saxlamaq və s. üçün ən əlverişli hədlərinin yaradılması və onların avtomatik olaraq saxlanılması. H.k. sistemlərindən yaşayış (cənub rayonlarında), ictimai, mülki, sənaye binalarında, təyyarə salonlarında, qatar, avtomobil və gəmilərdə, elmi tədqiqat institutlarında, arxiv, muzey, səhiyyə ocaqları, isti şitilliklər və s.-də istifadə edilir. H.k. sistemi, əsasən, havanı tozdan təmizləmə, qızdırma, soyutma, qurutma və nəmləşdirmə, habelə onun parametrlərini avtomatik tənzimləmə, idarə və nəzarət vasitələri ilə təchiz edilir. H.k. üçün kondisioner adlı aqreqatlardan istifadə olunur.
Download 3.98 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|