Ekoloji LÜĞƏt a
Download 3.98 Mb. Pdf ko'rish
|
|
XAM TORPAQ – təbii bitkilərlə örtülmüş, uzun müddət şumlanmamış torpaq sahəsi. X.t-nin tərkibində yüksək miqdarda çürüntü, azot və bitkinin qidalanmasına lazım olan digər elementlər olur.
XARAKTER NÖVLƏR – yalnız bir biosenozda rast gəlinən növlər, digər biosenozda ona az miqdarda təsadüf olunur. XARİCİ MÜHİT – Biosenozu (ekosistemi) əhatə edən mühit: atmosfer və onun dövranı, günəş işığı və istilik, torpağın ana süxuru və onun kimyəvi xassələri, qazlar və məhlullar, su, atmosfer və havanın nəmliyi, ərazinin və ya akvatoriyanın ümumi iqlimi. Bütün amillər rejimi ritmliyi ilə fərqlənir: gündəlik ritmlik-Yerin fırlanması ilə əlaqədar olub bir gün ərzində günəş radiasiyasının daxil olması, istilik rejiminin və rütubətliyin dəyişməsi; illik ritmika-Yerin Günəş ətrafında fırlanması ilə bağlı olub ilin mövsümləri üzrə günəş radiasiyasının və istiliyin daxil olması, planet səthinin albedosunun dəyişməsi; əsrlik ritmika-əsasən günəş aktivliyinin dövriliyi ilə bağlıdır. XAŞXAŞKİMİLƏR (Papaveraceae) – ikiləpəli bitki fəsiləsi. Əksəriyyəti ot, bəzən kol və kiçik ağacdır. Azərbaycanda 32 növü məlumdur. Ən əhəmiyyətli cinsləri: lalə, dəmirovotu, mekonopsis, eşşolsiyadır. Tərkibində zəhərli alkaloid olduğuna görə heyvanlar yemir. XAZMOFİTLƏR (yun. chazma – dərin çat) – qayaların çatlarında bitən daşlı sahələrin bitkiləri. Qayaların çatlarında xırda aşınma məhsulları toplanan yerdə kök salırlar. Yatsıqşəkilli həyat formasına malikdir. Litofitlərə aiddir. XEMODİNAMİKA (yun. chemia - kimya) – ekoloji biokimyanın Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsinin PREZİDENT KİTABXANASI ────────────────────────────────────────── 207
bölməsi; sintez olunmuş maddələrin hava, su və torpaqda hərəkəti və çevrilməsi.
maddələrin oksidləşməsindən alınan enerji hesabına CO 2 -ni vahid karbon mənbəyi kimi mənimsəyən bəzi bakteriyalar üçün xarakterik qidalanma tipi. 1887-ci ildə S.N.Vinoqradski kəşf etmişdir. Hidrogeni və dəm qazını, eləcə də reduksiya olunmuş kükürd, dəmir, ammonyak, nitritlər və stibium birləşmələrini oksidləşdirən xemosintezedici bakteriyalar məlumdur.
maddələrdən mühitdə olan hidrogen-sulfidin, ammoniumun və s. okidləşməsi hesabına üzvi maddələr sintez edən orqanizmlər.
– buğumayaqlılar tipindən su heyvanları sinfi. Azərbaycan sularında X.-in 43 fəsiləyə mənsub 134 cinsi və 344 növü məlumdur. XƏRİTƏ – Müstəvi üzərində yer səthinin, ulduzlu göyün, yaxud onların hissələrinin riyazi kiçildilmiş və ümumiləşdirilmiş təsviri. Bax: coğrafiya xəritələri.
əsaslarını, inkişaf tarixini, kartoqraf mənbələrin: (onların elementləri, xüsusiyyətləri və s.) analizi metodlarını və s. öyrənir. Bəzən xəritələrdən istifadə etmək metodlarını da X.-a aid edirlər. XƏSTƏLİK – morfoloji, yaxud funksional dəyişiklik nəticəsində orqanizmin normal həyat fəaliyyətinin pozulması. X. xarici amillərin (fiziki, kimyəvi, bioloji, psixogen, sosial və s.) orqanizmə təsirindən törənir. XƏTTİ EROZİYA – bax: yarğan. XƏZAN, XƏZAN DÖVRÜ – İlin bəzi mövsümlərində (payız, yayın quraqlıq dövrü) bitkilərin kütləvi surətdə yarpaqlarının tökülməsi. Tor- paq səthində töküntünün toplanmasına, torpağın üst qatlarının üzvi və mineral maddələrlə zənginləşməsinə səbəb olur. XƏZRİ, Bakı nordu – Abşeron yarımadasında və onun ətraf zonasında əsən güclü şimal küləyi. Sürəti 10 m/san-dən çox olur, bəzən 40-42 m/san-yə çatır. Adətən, 1-3 sutka, bəzən bir həftəyədək davam edir. İldə 100 dəfəyədək təkrarlanır. Qüvvətli X. təsərrüfat fəaliyyətini pozur, dənizdə iri dalğalar (hünd. 10-11 m-dək), güclü axınlar yaradır, dəniz nəqliyyatına və hidrotexniki qurğulara zərər verir. X. havanı kəskin dəyişdirir. Qışda havanı soyudur, bəzən çoxlu qar yağmasına, çovğuna səbəb olur, yayda havanı xeyli sərinlədir, hərdənbir yağıntı gətirir. X. zamanı Bakı və Sumqayıt şəhərlərinin havası zərərli qaz və
Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsinin PREZİDENT KİTABXANASI ────────────────────────────────────────── 208
tüstüdən təmizlənir. X. böyük külək enerjisinə malikdir. XIRDAYARPAQ MEŞƏ – tozağacı, titrəkyarpaq qovaq və b. xırdayarpaq ağaclardan ibarət meşə. XİONOFİLLƏR (yun. chion - qar) – qışda qar örtüyü şəraitində yaşamağa qadir olan qarsevər orqanizmlər (məs., köstəbək dərin qaraltı gedişlərdə qışlayır; lemminqlər və çölsiçanı qarın altında həyat sürür).
gətirən orqanizmlər (şamağacı, darı, bəzi yosunlar, köstəbək, çöl siçanı, lemminqlər və s.).
əkilən yol. X. tipləri (düz, əyrixətli və s.) və onların quruluşu (ikicərgəli və çoxcərgəli, biryaruslu və çoxyaruslu, ağaclardan və kollardan ibarət sıx çəpərli) memarlıq planına əsasən müəyyənləşdirilir. Bir çox Şərq ölkəsində şəhərlərin böyük küçələri (prospektlər) X. adlanır. Bəzən fəxri dəfn yerlərinə də X. deyilir (məs. Fəxri xiyaban, Şəhidlər xiyabanı). XLOR (Cl) – kimyəvi element, kəsgin iyli sarımtıl – yaşıl rəngli qazdır. I dünya müharibəsində xlordan zəhərləyici maddə kimi istifadə edilmişdir. Kimyəvi reaksiyalarda tərkibində xlor olan birləşmələrdən və xlorlu sudan xlor aldıqda o, təhlükəli sayılır. Tərkibində xlor olan ağardıcılardan istifadə etdikdə də otağın havasını yaxşı dəyişmək lazımdır. Xlorun hətta kiçik dozası nəfəs yollarını güclü qıcıqlandırır. Xlor Yerin ozon qatının dağılmasında əsas faktorlardan biri sayılır.
mürəkəb qarışığı Ca(ClO) 2 – iki turşunun qarışıq duzu. Oksidləşdirici, dezinfeksiya edici və antiseptik kimi, həm də müxtəlif tullantıları və suyu dezinfeksiya etmək üçün istifadə olunur. XLOROFİL (yun. chloros – yaşıl və phyllon - yarpaq) – bitkilərin yaşıl piqmenti; bunlar vasitəsilə bitki günəş enerjisini tutur və və fotosintez prosesini həyata keçirir.
çatışmazlığı ilə əlaqədar və ya virusların təsirilə bitkinin xəstələnməsi. XOLDRİC SİSTEMİ – Yer kürəsində bitki formasiyalarının əsasən iqlim faktorlarına əsaslanaraq (temperaturla yağıntıların qarşılıqlı əlaqəsinə) təsnifatı. L.Xoldric (1947) təklif etmişdir.
təsviri. Çox vaxt topoqrafiyanın sinonimi kimi işlədilir. XOROLOGİYA (yun. choros – yer, fəza və logiya) – Termini E.Hekkel (1866) təklif etmişdir: orqanizmlərin yayılmasının coğrafi və topoqrafik qanunauyğunluqları haqda elm. Fitoxorologiya, yaxud bitki
Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsinin PREZİDENT KİTABXANASI ────────────────────────────────────────── 209
X.-sı bitki coğrafiyasının bir hissəsi olub, növlərin və bitkilərin digər taksonlarının coğrafiyasını, zooxorologiya isə heyvanları öyrənir.
heyvanlar. XROMOSOMLAR (yun. chroma – rəng, soma - bədən) – Bölünmə nəticəsində hüceyrə nüvəsində əmələ gələn rəngli quruluş. XRONİKİ TƏSİR – canlı orqanizmlərdə bir qayda olaraq neqativ fizioloji dəyişikliklər əmələ gətirən ekoloji faktorların fasiləsiz təsiri. XÜSUSİ QORUNAN BİTKİ VƏ HEYVANLAR – Bax: Nadir və tükənməkdə olan növlər.
Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsinin PREZİDENT KİTABXANASI ────────────────────────────────────────── 210
İ
bakteriyalar, aktinomisetlər, miksomisetlər, göbələklər, yosunlar və şibyələr İ.b.-rə daxildir. İ.b.-də gövdə, yarpaq və kök orqanları diferensiasiya etmədiyinə görə bunlara tallomlu bitkilər deyilir.
orqanizmlərin təkamülü nəticəsində dəyişməsi. İDİOTERM SU HÖVZƏSİ – yüksək temperaturlu sulu su hövzəsi. İDİOTROF SU HÖVZƏSİ – kimyəvi xassələrinə görə ekstremal su hövzəsi (məs., daxili duzlu su hövzələri). İXTİOFAQLAR – əsas yemi balıq sayılan heyvanlar. İXTİOFAUNA – hər hansı su hövzəsi və ya axar suda yaşayan balıq növlərinin məcmusu. İXTİOLOGİYA – onurğalılar zoologiyasının bir bölməsi. Balıqları, onların quruluşunu, həyat tərzini, müxtəlif vaxtlarda və hövzələrdə yayılmasını, təsnifatını və təkamülünü öyrənir. İxtioloji tədqiqatlar balıq təsərrüfatını səmərəliləşdirməyə imkan verir, balıq ovunun və balıqçılığın inkişafını təmin edir.
həşərat dəstəsi. 80 mindən artıq, Azərbaycanda 2 minə yaxın növü məlumdur. İ.-ın sürfəsi bitkilərin təhlükəli zərərvericiləridir. İ.-ın çoxu insanda və ev heyvanlarında xəstəlik törədicilərdir (göyünlər, ağcaqanadlar, ev milçəyi, qansoranlar və s.). Sürfələri zərərli həşəratların bədənində inkişaf edən bəzi İ. kənd təsərrüfatı zərərvericilərinin sayını azaldır və bunlardan bioloji mübarizədə istifdə olunur. İ.-nın bir hissəsi bitki tozlayıcısı kimi faydalıdır; torpaq əmələgəlməsində fəal iştirak edirlər.
müxtəlif balıq növləri populyasiyalarının məcmusu. İKİLƏPƏLİLƏR – örtülütoxumlu bitki sinfi. Rüşeymdə qarşı- qarşıya yerləşmiş iki ləpənin olması ilə xarakterizə edilir. (adı da buradandır). Rüşeym kökcüyü əsas kökə çevrilir. İ. çiçəkli bitkilərin ən geniş yayılan qrupudur; 360 fəsiləyə aid 175 min, Azərb-da 3000-dək Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsinin PREZİDENT KİTABXANASI ────────────────────────────────────────── 211
növü vardır. İ-ə qiymətli ərzaq, meyvə, giləmeyvə və yem bitkiləri, çay, qəhvə, tütün, bir çox dərman və ədviyyat bitkiləri, lif, kauçuk, boyaq və efir yağı verən, eləcə də dekorativ bitkilər daxildir. İKİNCİ DƏRƏCƏLİ QİDA – heyvanların mədəsində həmişə az miqdarda rast gəlinin qida. İKİYÜZMİLLİK İQTİSADİ ZONA – 1972-ci ildə Beynəlxalq dəniz hüquq konfransında şelf zonasına hüquqi status qəbul olundu. Bu zona müvafiq dövlətlər üçün dəniz və okeanın sahilindən başlayaraq 200 mil enində suveren ərazi elan olundu. İ.i.z-da dəniz bioməhsulunun böyük hissəsi cəmləşir.
edən bütün müxtəlifliklərinin məcmusu. Planetar miqyasda, zonalar daxilində İ. makroiqlim adlanır. Müəyyən coğrafi landşaft üçün xarakterik olub bir və ya bir neçə meteoroloji stansiyanın məlumatı ilə səciyyələndirilə bilən İ.-məhəlli İ. (mezoiqlim də adlanır), kiçik sahələrdə (tarla, yamac, təbii və süni göllər, sahil, şəhər və s.) havanın yer səthinə yaxın təbəqəsinin İ.-nə isə mikroiqlim deyilir. İqlimyaradıcı amillər günəş radiasiyası, hava axınları, ərazinin mövqeyi, səth örtüyünün vəziyyəti və s.-dir. Əsas iqlimyaradıcı proseslər isə atmosferin ümumi dövranı və rütubət dövranıdır. İ.-ə təsir göstərən coğrafi amillər-coğrafi en dairələri, relyef, dəniz səviyyəsindən hündürlük, quru və su səthinin paylanması, dəniz və okean axınları, bitki və torpaq örtüyünün xarakteri, qar örtüyü və havanın tərkibidir. Azərbaycanın düzənlik hissəsi qismən Aralıq dənizi və quru subtropik İ. tiplərinə mənsub edilir. Dağlıq ərazinin İ.-i olduqca müxtəlifdir. Azərbaycan Respublikası ərazisində yarımsəhra və quru çöl İ-.indən dağlıq tundra İ-nədək 8 İ.-tipi ayırırlar. İ. haqqında məlumatların ümumləşdirilməsi və yayılması hidrometeoroloji xidməti müəssisələri tərəfindən həyata keçirilir.
(işıq, istilik), atmosfer çöküntüləri və atmosfer təzyiqi, havanın rütubətliyi, torpağın rütubətliyi, havanın sirkulyasiyası (külək), atmosfer təzyiqi. İqlim amilləri biosenozun inkişafı üçün şərait yaradır. İstilik və rütubətin yağıntıları klimatoqramlarda göstərilməsi qəbul olunmuşdur.
Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsinin PREZİDENT KİTABXANASI ────────────────────────────────────────── 212
orta iqlim göstəricilərinin normadan xeyli kənara çıxması. İQLİM İNDİKATORLARI – landşaftın komponentləri və elementləri və onların müasir iqlimini, suyu və onun kimyəvi tərkibini, planktonu, su bitkilərini əks etdirən mövsümi və dinamik vəziyyəti; su hövzələrinin buz rejimi, sululuq, su hövzələrinin səviyyə rejimi, bitki örtüyünün dinamikası və s.
qurşaqları. İqlim qurşaqları əsasən temperatur və yağıntı rejimi ilə səciyyələnir. 13 iqlim qurşağı ayrılır: ekvatorial qurşaq, subekvatorial qurşaq, tropik qurşaq, mülayim qurşaq, subtropik qurşaq, subarktik qurşaq, subantraktida qurşağı, Arktika qurşağı və Antraktida qurşağı.
dövrlərə bölünməsi. Mülayim iqlim şəraitində adətən 4 mövsüm (yaz, yay, payız, qış) ayrılır. Fenologiya və ekologiyada daha xırda bölgüdən istifadə olunub 6 (erkən yaz, yazın sonu, yaz, yay, erkən payız, payızın sonu və qış) və 10 (yazın yaxınlaşması - erkən yaz, tam yaz, yazın sonu, yayın başlanğıcı, yayın ortası, yayın sonu, erkən payız, tam payız, payızın sonu və qış) mövsümə bölünür. Mövsümlərin başlanması günləri təbii ki, dəyişir. İQLİM MÜALİCƏSİ – iqlim-hava amillərindən müalicə və profilaktiki məqsədi ilə istifadə edilməsi. İ.m. və iqlim profilaktikasının nəzəri əsasını tibb iqlimşünaslığı təşkil edir. İ.m. iqlim – hava elementlərinin kompleks təsirlərindən: məhəllin dəniz səviyyəsindən vəziyyəti, barometrik təzyiq, havanın temperaturu, yağıntının miqdarı, rütubətlik, küləyin istiqaməti və gücü, buludluluq, günəş radiasiyasının intensivliyindən asılıdır. İ.m. aparıldıqda torpağın radiasiya xassəsi, landşaft xüsusiyyətləri və s.-də nəzərə alınır. Çöl iqlimi vərəm xəstəliyinə, yarımsəhra iqlimi böyrək xəstəliyinə tutulanlar üçün əlverişlidir. Dəniz iqlimindən tənəffüs orqanlarının müalicəsində, sinir sisteminin funksional xəstəliklərində, maddələr mübadiləsinin pozğunluğunda və s. istifadə olunur. Dağ iqlimi tənəffüs və qan-damar sisteminə güclü təsir edir, maddələr mübadiləsini nizamlayır. İ.m.-nin əsas metodu aeroterapiya, təmiz günəş müalicəsi, talassoterapiyadır. Günəş şüaları sinir sisteminə oyadıcı təsir göstərir, maddələr mübadiləsi
Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsinin PREZİDENT KİTABXANASI ────────────────────────────────────────── 213
prosesini aktivləşdirir: bunların təsirindən orqanizmdə D vitamini əmələ gəlir. İ.m. kurort, sanatoriya və s. yerlərdə geniş tətbiq olunur. Respublikamızda iqlim kurortları və müalicə yerləri – Mərdəkan, Bilgəh, Buzovna, Zuqulba və s., dağ iqlim kurortları Şuşa, Şəki və s. var.
İQLİM OPTİMUMU – canlı orqanizmlər üçün temperatur rejimi və rütubətliyin miqdar parametrlərinin vaxta və əraziyə görə bir-birinə uyğun gəlməsi.
ərazini (vilayət, ölkə və s.) qurşaq, zona, vilayət və daha kiçik rayonlara bölünməsi.
yeni həyat şəraitinə uyğunlaşması. İki cür İ. ayırd edilir: 1) orqanizmlərin maddələr mübadiləsinin dəyişməsi ilə gedən uyğunlaşma; 2) növün genetik quruluşunun dəyişilməsi ilə gedən uyğunlaşma. İ. populyasiya genofondunun zənginliyi ilə müəyyən olunur. İ. mədəni bitkilər və heyvanlar arasında aparıldıqda süni İ., yabanı bitki və vəhşi heyvan növləri arasında (heyvanların miqrasiyası, bitkilərin insan, heyvan, külək və s. vasitəsilə təsadüfən başqa sahələrə aparılması) baş verdikdə isə təbii İ. hesab olunur. İ.-nın öyrənilməsi və inkişafında Ç.Darvinin böyük rolu olmuşdur. İ. təlimini İ.V.Miçurin və M.F.İvanov inkişaf etdirmişdir. Bitkilərdə İ. həmişə arealın genişlənməsinə səbəb olur. Azərbaycan Respublikasında amerika aqavası, palmanın bir neçə növü, Şimali Amerika ağ akasiyası, at şabaladı, yapon saforası və s. bitkilər iqlimə uyğunlaşdırılmışdır. Azərbaycan faunası İ. nəticəsində xeyli dəyişmişdir. (Bataqlıq qunduzu, yenot, xallı maral və s.). Kənd təsərrüfatı heyvanlarının iqlimə uyğunlaşdırılması uzun müddətli, mürəkkəb əhlilləşdirmə şəraitində keçir və bu prosesdə insan əməyinin rolu böyükdür. İQLİMİN ANTROPOGEN DƏYİŞMƏSİ – iqlimin insanın təsərrüfat fəaliyyətinin təsiri nəticəsində pisləşməyə doğru dəyişməsi (CO 2
infraqırmızı şüaların udulması, meşələrin kütləvi şəkildə məhv edilməsi, Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsinin PREZİDENT KİTABXANASI ────────────────────────────────────────── 214
Yer səthinin xarakterinin dəyişməsi). Alimlər (M.N.Budıko və b.) belə hesab edir ki, 21-ci əsrdə istiləşmə təbii ekosistemlərin müxtəlif komponentlərinə mənfi təsir göstərə bilər. İQLİMŞÜNASLIQ, KLİMATOLOGİYA – iqlimlər haqında elm. İ.-ın başlıca vəzifəsi Yer kürəsinin müxtəlif sahələrinin iqlimlərini təsvir edib səciyyələndirmək, onları təsnif etmək, onların yayılmasını, iqlim əmələgətirmə proseslərin və iqlimin coğrafi amillərini öyrənməkdən ibarətdir.
istehsalın ərazi üzrə yerləşməsini, onun inkişaf şəraitini və xüsusiyyətini öyrənən ictimai elm.
çirklənməsini azaltmağa, resursların qorunmasına, bioloji müxtəlifliyin mühafizəsinə yönəldilən iqtisadi mexanizmlər əsasında insan və təbiətin qarşılıqlı əlaqəsini tənzimləyən metodlar işləyib hazırlanır. İL – vaxt müddəti. Bu müddət içərisində Yer kürəsi Günəş ətrafında dolanıb öz orbitində çıxdığı nöqtəyə (yaz gecə-gündüz bərabərliyi nöqtəsinə)qayıdır. Adi İ. 365 (366) gün olub 12 aya bölünür.
İ.z. rəngsiz, sarımtıl, yaxud yaşıla bənzər duru mayedir. İ.z. müalicə əhəmiyyətlidir. İ.z.-ni qurudulmuş halda 23-ilə qədər saxlamaq olur. Zəhərli ilanlar mühafizə olunur. Abşeron yarımadası Şahidli burnunda 3 min gürzə saxlanan qoruq var. Azərb-da 23 ilan növü mövcuddur. İlanlar, siçan, ilbiz, həşərat, quş yumurtası və s. ilə qidalanır.
boşalması (qığılcım şəklində). İldırım vurması çox qüvvətlidir, ağacı parçalayır, quru ağacı yandırır, meşə yanğınına səbəb olur, quma düşdükdə onu əridir, insanı və heyvanı dərhal öldürür. İLDIRIMDAN MÜHAFİZƏ – müxtəlif obyektləri ildırım vurmasından qorumaq üçün tədbirlər və texniki vasitələr kompleksi. Mühafizə üsullarının hamısında əsas faktor mühafizə olunan obyektlərə düşə biləcək ildırımları alıb, yerə keçirməkdir. Keçmiş SSRİ-də İ.m. problemləri ilə məşğul olan əsas müəssisə İ.Q.Yesman adına Azərbaycan Elmi-Tədqiqat Energetika İnstitutudur. Burada alınan Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsinin PREZİDENT KİTABXANASI ────────────────────────────────────────── 215
nəticələrdən keçmiş SSRİ ərazisində və bir neçə xarici ölkədə istifadə olunur.
olaraq təşkil edilir. İ. heyvanın il boyu saxlanması, yaxud otarılması üçün təşkil edilir.
dövrlərə bölünməsi. Növbələşməsinə səbəb Yer oxunun Yerin Günəş ətrafına dolandığı orbit müstəvisinə 66 0 33 1 meylli olmasıdır. İLKİN (BAKİRƏ) BİTKİ ÖRTÜYÜ – Uzun dövr eyni yerdə dəyişilmədən insan fəaliyyətinin təsirilə pozulmayan bitki örtüyü. İ.b.ö. uzunömürlü olub, özü-özünü bərpa edir, həmin zonanın onu təşkil edən növlərin bioloji xassələri və hazırki iqliminə, torpaq şəraitinə, su rejiminə uyğundur. İlkin meşəlikləri təşkil edən növlərdən palıdı, fıstığı, küknarı və s. göstərmək olar. Download 3.98 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|