Ekoloji LÜĞƏt a
Download 3.98 Mb. Pdf ko'rish
|
|
FİZİKİ ÇİRKLƏNMƏ – hər hansı bir mühitdə müxtəlif fiziki faktorların təbii normasının artmağa doğru dəyişməsi: istilik, səs-küy, elektromaqnit, radiasiya və s.
təbii qruplaşmaların forma və strukturunu öyrənir; qruplaşmanın xarici görünüşü haqqında elm. Termini R.Uitteker (1980) daxil etmişdir.
fiziologiyası – orqanizmlərin, onların ayrı-ayrı sistem, orqan və toxumalarının həyat fəaliyyəti və fizioloji funksiyaların tənzimi
Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsinin PREZİDENT KİTABXANASI ────────────────────────────────────────── 193
haqqında elm. Canlı orqanizmlərin ətraf mühitlə qarşılıqlı fəaliyyətinin qanunauyğunluqlarını, onların müxtəlif şəraitdə davranışını öyrənir. İndiki dövrdə fizioloji məsələlər, əsasən, tibb və kənd təsərrüfatı praktikasına kömək etmək mövqeyindən işlənib hazırlanır.
şəraitində temperaturun aşağı olmasilə əlaqədar bitki köklərinin suyu sorma qabiliyyətinin azalması.
maddələr mübadiləsi olduqca zəif gedir. FİZİOSFER – abiotik geosferdən (litosfer, hidrosfer, atmosfer) ibarət Yer sferi. FLORA (lat. Flora – Roma mifologiyasında çiçək və bahar allahı) – Bitki növlərinin, mikroorqanizmlərin və göbələklərin müəyyən vilayət, zona, rayon, bitki tipi, formasiya və ya biosenoz daxilində onların müasir təbii şəraiti və geoloji keçmişi ilə bağlı tarixən təşəkkül tapmış məcmusu. Məs. Qafqazın florası, Azərbaycanın florası, sporlu bitkilərin florası, mamırların florası (brioflora), yosunların florası (alqoflora) və s. Hər bir F-nın təyin əsası onun növ və cins tərkibinin aşkar edilməsidir. F. haqqında məlumat (bilik) bitki örtüyünün təsnifatını düzgün tərtib etmək (qurmaq), geobataniki məsələlərin həlli üçün vacib şərtdir. FLORA FONDU – müəyyən regionun bitki növlərinin məcmusu. FLORA VƏ FAUNANIN ANALİZİ (təhlili) – Növlərin genetik, coğrafi, ekoloji, təsərrüfat və digər xassələrinə uyğun olaraq müəyyən ərazidə, bitki tipində və ya ekosistemdə flora və faunanın təhlili. Bütün hallarda flora və faunanın zənginliyinə və sistematik tərkibinə diqqət yetirilir. Bütün bunlar növlərin yerləşməsindən, mənşəyindən və tutduğu ərazinin böyüklüyündən asılıdır. Genetik təhlil zamanı genoelementlər ayırırlar: məs. keçmiş floranın reliktləri; müxtəlif dərəcədə adaptasiya olunmuş müxtəlif dövrlərin immiqrantları; gətirilmiş növlər (neofitlər). Coğrafi təhlildə geoelementlər ayırd edilir: endemlər, alloxtonlar və s. Ekoloji təhlildə ekomorf və ya ekobiomorflar kimi ekoelementlər ayırd edilir. Flora və faunanın faydalılığı bu və ya digər coğrafi və ya inzibati rayonlara və vilayətlərə görə müəyyənləşdirilir. Bu zaman faydalı
Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsinin PREZİDENT KİTABXANASI ────────────────────────────────────────── 194
növlərin miqdarı müəyyən edilir və onlar müvafiq qruplara (dərman, qida, texniki, xəzlilik və s.) bölünür.
rayonlaşdırma vahidi. FLORİSTİK STRATİFİKASİYA – bax. yarus. FLORİSTİKA – botanikanın floranı öyrənən bölməsi. FLOROGENETİKA – müəyyən ərazidə floranın formalaşma tarixini öyrənən botanika elmi. FLOROGENEZ – növəmələgəlmə və fitosenozların formalaşması prosesi nəticəsində floranın tarixi inkişafı. FLYUKTASİYA (lat. fluctasio – dəyişgənlik, tərəddüd) (ekosistemlərin) – ekosistemin müxtəlif illərdə dəyişgənliyi. F. zamanı növ populyasiyasının sıxlığı və onların miqdarca nisbəti dəyişir. F.-nın səbəbi, bir qayda olaraq iqlimin tərəddüdü və ayrı-ayrı növlərin miqdarının partlayışı (hədsiz artması) sayılır.
istifadə olunur. F. həm də güclü konservant kimi bioloji materialların saxlanması və meyidin balzamlaşdırılmasnda istifadə edilir. F.böyük kimyanın əsas məhsulu sayılır və dünya miqyasında 10 milyon tonlarla istehsal olunur. F. eyni zamanda təhlükəli maddə olub suyu, atmosferi çirkləndirir, güclü allergiya reaksiyası törədir (gözdən yaş axıdır, öskürəyə, bronxların spazmasına səbəb olur).
dominantın (bəzi kondominantın) başçılıq etdiyi assosiasiyaların birliyi. Formasiyalar formasiya qruplarında və ya siniflərində birləşir.
qalıqları və onların həyat fəaliyyətinin izləri. FOSFATLAR – orfosfat turşusunun və daha mürəkkəb fosfor turşularının duzları. F. gübrə kimi və yuyucu, təmizləyici vasitələrin komponenti kimi istifadə olunur, sonuncu halda F. məişət tulantılarına qarışır və su hövzələrinin evtrofikasiyasına səbəb olur. Bu səbəbdən də bəzi ölkələrdə F.-ın yuyucu vasitələrin tərkibinə qatılması qadağan olunaraq əvəzediciləri tapılmışdır. FOSFOR ÜZVİ BİRLƏŞMƏLƏRİ – tərkibində fosfor olan üzvi birləşmələr. F. çox vaxt pestisid kimi istifadə olunur,o qida və su Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsinin PREZİDENT KİTABXANASI ────────────────────────────────────────── 195
vasitəsilə insan orqanizminə daxil olarkən onun sağlamlığı üçün təhlükə törədir. F.ü.b.-in pestisid kimi işlədilməsinin təhlükəliliyi onun torpaqda parçalanma məhsullarının özündən də ziyanlı olması ilə bağlıdır. FOTOBİOLOGİYA (yun. phos - işıq) – biologiyanın bir bölməsi; görünən ultrabənövşəyi və yaxın infraqırmızı şüaların təsiri ilə orqanizmdə gedən prosesləri öyrənir. F. bitki və heyvanların həyat fəaliyyəti ilə sıxı əlaqədardır. F. kənd təsərrüfatı bitkilərində fotosintezin məhsuldarlığının artırılmasında, kənd təsərrüfatı heyvanlarının inkişafının intensivləşdirilməsində, tibb təcrübəsində və ətraf mühitin çirklənməsinə qarşı mübarizədə şüalardan istifadə olunmasında nəzəri əsasdır. FOTOBİOSFER – biosferin (qurunun səthi və hidrosferin üst qatları) günəş şüaları ilə işıqlandırılan qatı. FOTODİNAMİKA – canlı orqanizmdə işığın fizioloji proseslərə stimullaşdırıcı təsiri. FOTOFİLLƏR – yaxşı işıqlı yerlərdə yaşayan işıqsevər orqanizmlər. FOTOFOBLAR – güclü işıqlanmadan çəkinən kölgəsevər orqanizmlər, məs., bütün yeraltda yaşayan heyvanlar, həmçinin Dünya okeanının dərinsu zonasında məskən salan orqanizmlər. Fotofobların bədənlərində piqmentləşmə yoxdur, görmə üzvləri ixtisara düşmüş, iybilmə və və hissetmə qabiliyyəti çox inkişaf etmişdir.
fotobakteriyalar). FOTOKİMYƏVİ SMOQ – günəş şüasının təsirindən atmosferdə yayılmış maddələrdən yeni maddələrin əmələ gəlməsi. FOTOKSEN ORQANİZMLƏR – işıqlanma intensivliyinə fərqsiz orqanizmlər. FOTOMİNERALLAŞMA – işığın təsiri ilə minerallaşma. FOTOOKSİDANTLAR – atmosferdə işığın təsirilə azot oksidlərindən və karbohidrogenlərdən yaranan kimyəvi birləşmələrin ümumi adı. Əsas F. – ozon və azot turşusudur. F. insanın sağlamlığına zərər yetirir və meşələrin vəziyyətinə mənfi təsir göstərir. FOTOPERİODİZM – canlı orqanizmlərin günün uzunluğuna qarşı reaksiyası. Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsinin PREZİDENT KİTABXANASI ────────────────────────────────────────── 196
FOTOPLAN – Yer səthinin kartoqrafik məqsədlər üçün hazırlanmış dəqiq fotoqrafik planı. Xüsusi cihazlarda üfiqi vəziyyətə və eyni miqyasa gətirilmiş fotoşəkilləri deformasiya olunmayan lövhə üzərinə yapışdırdıqda alınır. FOTOSFER – ulduz (o cümlədən günəş) atmosferinin ən dərin və sıx təbəqəsi; Günəşin F.-nin qalınlığı 500 km-ə yaxın, temperaturu 4500-6000 °C olub olduqca güclü işıq verir. F. Yer səthində gedən təbii proseslər üçün əsas enerji mənbəyidir.
fotosintez edən mikroorqanizmlərin vasitəsilə günəşin şüa enerjisinin üzvi maddələrinin kimyəvi enerjisinə çevrilməsi. Bakteriyaların fotosintezi bakterioxlorofillər, yosunlar və ali bitkilərinki isə xlorofillərin iştirakı ilə gedir. F. sərbəst enerjinin artması ilə gedən və bilavasitə Yer kürəsi orqanizmlərini kimyəvi enerji ilə təmin edən vahid bioloji prosesdir. F. nəticəsində Yer kürəsində hər il 100 mlrd. ton üzvi maddə əmələ gəlir, 200 mlrd. ton CO 2 mənimsənilir və 145 mlrd. tona qədər sərbəst O 2 ayrılır. F. prosesində karbon qazı ancaq üzvi maddələrin tərkibinə daxil olduqdan sonra reduksiyaya uğrayır. FOTOSİNTEZEDƏN ORQANİZMLƏR – sadə qeyri üzvi birləşmələrdən işıq enerjisinin hesabına mürəkkəb üzvi birləşmələr yaradan orqanizmlər F.o.-ə yaşıl bitkilər, yosunlar və bəzi bakteriyalar daxildir. FOTOSİNTETİK AKTİV RADİASİYA (FAR) – fotosintez üçün bitkilərin istifadə edə bildiyi günəş enerjisinin bir hissəsi. Günəş şüalarının cəminin 50%-ə qədərini təşkil edir.
əksinə (mənfi F.) hərəkəti. FOTOTROPİZM – bitki orqanlarının hərəkət istiqamətinə işığın təsiri.
FÖVQƏLADƏ EKOLOJİ VƏZİYYƏT – insanların həyatı və sağlamlığının, habelə ətraf təbii mühitin qorunması məqsədilə zəruri təcili tədbirlərin həyata keçirilməsini tələb edən ekoloji təhlükəli vəziyyət. FREATİK SULAR (yun. phrear - quyu) – Yerin aşağı (dərin) qatlarındakı çatları və kapilyarları dolduran yeraltı sular. Orada xırda Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsinin PREZİDENT KİTABXANASI ────────────────────────────────────────── 197
onurğasızların spesifik faunası yaşayır. FREATOBİOLOGİYA – limnologiyanın bölməsi; freatik sularda həyatın ekoloji aspektlərini öyrənir. Termini K.Motain (1962) irəli sürmüşdür.
yaşayan bitkilər; dərin kök sisteminə (3-15 m) malik olurlar. Qara saksaul, dəvətikanı, kəvər F.-ə aiddir.
Tərkibində xlor və bəzən də brom olur. Ən geniş yayılanları diflüordixlormetan CF 2 Cl 2 , flüortrixlormetan CF Cl 3
diflüorxlormetan CHF 2 Cl. Alışmayan, partlayıcı, rəngsiz, iysiz qaz və mayelərdir. Suda pis, üzvi həlledicilərdə yaxşı həll olur, turşu və oksidləşdiricilərə qarşı davamlıdır. F. –dan sənayenin bir çox sahələrində istifadə olunur. Soyuducularda, kondisionerlərdə, lakların, rəng-boyaların, müxtəlif insektisidlərin və s. aerozol qablamalarında məhz F.-dan istifadə edilir. F. yuyucu olduqlarından kosmetikada, ərzaq məhsuları, dərman maddələri,boya və alovsöndürən qarışıqların hazırlanmasında istifadə edilir. F. az zəhərli maddələrdir, inert (təsirsiz) birləşmələrə aid olduğuna görə flora-fauna üçün zərərsiz sayılır və insan orqanizminə ziyan gətirmir. Lakin xarici mühitin yer səthinə yaxın sahəsində kənar təsirlərə qarşı davamlı və uzunömürlü olduqları üçün gec-tez hava cərəyanı ilə atmosferdə toplanır. Beləliklə, yer səthində bir çox təsirlərə məruz qalan xlor-flor üzvi birləşmələr atmosferin ozonla zəngin qatında ultrabənövşəyi şüalara qarşı tab gətirməyərək asanlıqla parçalanır. Stratosferdə sərbəstləşən bir xlor molekulu on min ozon molekulunu tam məhv edir. Başqa maddələrə nisbətən F. ozonu 450-600 dəfə çox dağıdır. Beynəlxalq cəmiyətlərin razılaşdırılmış gücü ilə 1990-cı illərdən sonra F.-ın istehsalı 2 dəfədən çox azalmışdır. Soyuducu texnika istehsalçıları freonların ozon üçün zərərsiz maddələrlə əvəz olunmasına başlamışlar. 1996-cı ildən etibarən Rusiyanın «Biryusa» soyuducuları ozon qatına dağıdıcı təsir göstərməyən yeni soyuducu agentlərdən istifadə edilərək buraxılır.
ölkələrində yayılmış efemerlər olan kserofit tikanlı kol və yarımkollardan ibarət şiblək qrupu. Azərbaycan Respublikası üçün F. xarakterik deyil. Lakin dağətəyi zonada bitki örtüyünün məhv edilməsi, yamaclarda hədsiz mal-qara otarılması ilə əlaqədar torpağın güclü
Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsinin PREZİDENT KİTABXANASI ────────────────────────────────────────── 198
yuyulması nəticəsində F. tipli şibləklər yaranır. Belə bitki qruplaşması əsasən arid meşələrin antropogen deqradasiyasının son mərhələsi sayılır. O, seyrək bozqır və yarımsəhra ot bitkisi fonunda tək-tək və qrup halında acılıq, gəvən, Pallas murdarçasından ibarət olur, bəzən orda- burda ardıc, dağdağan, iydəyarpaq armud və saqqız ağacına da təsadüf edilir.
karbohidratlar. Bitkinin yaşıl hissələrində, meyvələrdə, çiçək nektarında rast gəlinir.
F.-un birləşmələri sənayedə (alüminium, sement) geniş istifadə olunur və havanı çirkləndirir. Ftorlu-hidrogen turşularının (ftoridlər) duzlarının yüksək konsentrasiyası olduqca toksikdir və orqanizmin fermentlərinin təsirini zəiflədir. Xroniki ftorid zəhərlənməsi insan skeletinin dəyişməsinə səbəb olur. Sitomotologiyada ftoridlərdən diş kariyesinin profilaktikası vasitəsi kimi və az miqdarda diş pastalarına qatılır.
Durulaşdırılmış qələvilərdə həll olur, oksidləşdikdən sonra məhlulda qalır.
törədicilərini məhv etmək üçün istifadə olunan kimyəvi maddələr; nəfəs orqanlarına qaz və ya buxar şəklində daxil olaraq təsir göstərir.
törədicilərinə və zərərvericilərinə qarşı zəhərli buxar və qazlarla aparılan mübarizə tədbiri. Anbar, istixana, parnik, kənd təsərrüfatı məhsulları (taxıl, meyvə, tərəvəz və s.), bitkilər (üzüm, çay, sitrus bitkiləri), torpaq və s. F. edilir. F.-nın vaxtı, üsulu və effekti fumiqantlardan, F. obyektindən, həmçinin zərərverici və xəstəliklərlə yoluxma dərəcəsindən asılıdır.
olub fitopatogen göbələklərin törətdiyi xəstəliklərdən bitkiləri qorumaq üçün preparatlar. Öz kimyəvi təbiətinə görə F. qeyri-üzvi və üzvi birləşmələrə, həmçinin antibiotiklərə aid edilir. 200-ə qədər F. məlumdur, onlardan 1500-dən çox preparat formaları və kombinasiyaları buraxılır: isladıcı tozlar, emulsiya konsentratları, dustlar, tozlar, qarışıq suspenziyalar, pastalar və s. Təsirinə görə F. qoruyucu, müalicə edici olur. Ətraf mühitə mənfi təsirindən çəkinmək üçün F.-dən istifadə olunma qaydalarına, xüsusən doza və vaxtına ciddi riayət edilməlidir. Bir çox ölkələrdə, o cümlədən respublikamızda F.- dan istifadə olunması qanunla nizama salınır.
Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsinin PREZİDENT KİTABXANASI ────────────────────────────────────────── 199
FUTUROLOGİYA (lat. futurum - gələcək) – geniş mənada – Yerin və bəşəriyyətin gələcəyi haqqında təsəvvürlərin məcmusu, dar mənada – sosial proseslərin perspektivini əhatə edən elmi biliklər sahəsi, proqnozlaşdırma və proqnostikanın sinonimi. FÖN – dağlıq ölkələrdə, temperaturu xeyli yüksək və nisbi rütubəti alçaq, güclü və bəzən şiddətlənən küləklər. F. dağ silsiləsinin bir tərəfində hava təzyiqi yüksək, o biri tərəfində isə alçaq olanda baş verir. Hava yüksək təzyiq olan tərəfdən alçaq təzyiq olan tərəfə hərəkət edərək dağ silsiləsini aşır. Rütubətli hava yamac üzrə qalxdıqca onun temperaturu orta hesabla hər 100 m-də 0,5 ° düşür. Azərbaycanda kermiç, qara yel, ağ yel adlanan külək F. tipli küləkdir.
Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsinin PREZİDENT KİTABXANASI ────────────────────────────────────────── 200
G
bildirən mürəkkəb sözlərin tərkib hissəsi (məs. hidrogen).
əsasən növlər xüsusi qiymətli əlamətlərinə görə (forma, növmüxtəlifliyi və faydalı keyfiyyətləri) müəyyənləşdirilir.
sistematikasının bölməsi olub taksonları, xüsusilə ekotip və populyasiyaları, onların mənşəyini və genefondunu öyrənir. Öyrənilən heyvan və bitkinin məhz hansı valideyindən və daha uzaq əcdaddan əmələ gəlməsini sübut edən məlumat genetika və seleksiya işində böyük əhəmiyyətə malikdir. GENERATİV ORQAN – çoxalma vəzifəsini aparan orqan. GENETİK HOMEOSTAZ – populyasiyanın gen tərkibini daim saxlamaq qabiliyyəti və genofondun kəskin tərəddüdünə müqavimət göstərmək.
elm. G.-nın əsas vəzifəsi orqanizmin fərdi inkişafını öyrənməklə və insana lazım olan yeni orqanizm formaları yaratmaq məqsədi ilə onların irsiyyət və dəyişkənliyini idarə etmək üsullarını işləyib hazırlamaqdan ibarətdir.
törəməni və inkişafı müəyyən vəziyyətə, hala, formaya salan ardıcıl proseslər.
V.Yoqansen (1909) irəli sürmüşdür. GENOSİD (yun. genos – nəsil və sid) – soyqırımı, növün, sortun, cinsin, irqin, millətin nəslini kəsmək cəhdləri. GEOANTİKLİNAL Yer qabığının qalxması. Geosinklinal sistem daxilində uzun müddət mütləq və nisbi qalxan sahə. G.-ın uzunluğu yüz km-lə, eni on km-lərlə olur. Geosinklinalın tamamlanma mərhələsində G. qırışıq dağ qurğularının nüvəsini təşkil edir. Müasir G.-a Kuril adaları qövsünü, qədim G.-a isə Ural dağlarının ox hissəsindəki Uraltau
Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsinin PREZİDENT KİTABXANASI ────────────────────────────────────────── 178
silsiləsini misal göstərmək olar. GEOBİONT, EDAFOBİONT – demək olar ki, bütün ömrü boyu torpaqda yaşayan heyvanlar (soxulcanlar, köstəbəklər). G.-torpaq biosenozunun bir hissəsidir.
qruplaşmaları və ya fitosenozları, onların tərkibi, quruluşu, biosenoloji mühitinin xüsusiyyətləri, məhsuldarlığı, istifadəsi və dəyişdirilməsini öyrənən elm. Geobotanikanın obyekti fitosenozlar, onların yaratdığı bitki örtüyü sayılır. G. Fitosenozların morfologiyasını, onların biotik əlaqələrini, xüsusilə fitosenozların daxili mühitini (sinekologiya), tarixi inkişafını (senogeniya) və təsnifatını tədqiq edir.
geobotaniki bitki örtüyünün xəritələrinin tərtibi. 1:5000-1:100 000 miqyaslı geobotaniki xəritələşdirmə üçün çöl tədqiqatları (rekoqnossirovka, xətti taksasiya, geobotaniki profilləmə, geobotaniki çəkmə, «açar»” (test) metodundan istifadə edilir. Kiçik miqyaslı (1:5000000-1:4000000) xəritələr ədəbiyyat materiallarının köməyi ilə tərtib olunur. G.x.-in ən məsuliyyətli və mürəkkəb hissəsi geobotanika xəritələrinin legendasını tərtib etmək, yəni xəritəyə daxil olan ərazilərdəki bitki örtüyünün qısa təsvirini verməkdir. Geobotaniki xəritələr dəqiq iri miqyaslı – 1:5000-1:25 000, ümumiləşdirilmiş iri miqyaslı – 1:50000-1-200 000, orta miqyaslı – 1:300 000 - 1:1000000, xülasəli miqyaslı – 1:500 000-1:400 000, kiçik miqyaslı xülasəli – 1:5000000 və daha kiçik olur. Geobotaniki xəritələr məqsədinə, tərtibinin prinsipinə görə universal, xüsusi aktual (müasir) bitki örtüyü, ilkin bitki örtüyü, indiqasiya, proqnoz, botaniki-təsərrüfat xəritələrinə bölünür. GEOBOTANİKİ ƏYALƏT – zonanın (yarımzonanın) tabeçiliyində olan geobotaniki rayonlaşdırma vahidi.
səthindəki ölçmələri öyrənən elm. G.-nın materialları geobotanika və biosenologiyada geniş tətbiq olunur.
lanşaftla mütənasibliyi, uyğun olması. (tərkibi, kütləsi, maddələr Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsinin PREZİDENT KİTABXANASI ────────────────────────────────────────── 179
mübadiləsinin intensivliyi və enerji göstəricilərinə görə). Download 3.98 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|