Ekonomika fakulteti

3.2.Bank aktivleri risklilik hám likvidliligi dárejesiniǹ analizi
Aktiv operatsiyaları ushın risk dárejesi úlken rol oynaydı. Bizge belgili bankler úlken payda izinen barıp, likvidlilikti esten shıǵaradı. Bul baǵdarda olarǵa óz klientleriniǹ finanslıq jaǵdayın tereǹnen úyreniw hám tólemge qábiletlilik dárejesin analizlewdi usınıs etiw múmkin.
Bank riskleri aktivleriniǹ bahasınıǹ artıwı yamasa páseyiwine sebep boladı. Xalıq aralıq Bazel komiteti tárepinen islep shıǵılǵan aktivlerdi riskke tartıw sisteması xalıqaralıq standartlar sıpatında qabıl etilgen. Aktivlerdiǹ shkalası boyınsha riskke tartıwda olardı tómendegishe gruppalaw múmkin:
1.Risksiz, yaǵnıy risk dárejesi nolge teǹ bolǵan aktivler. Bunday aktivlerge kassadaǵı pul qarjıları, Oraylıq banktegi «Nostro» wákillik esap betindegi qarjılar, húkimettiǹ qısqa múddetli qımbatlı qaǵazları, Oraylıq bankke qayta esapqa alınatuǵın trattalar kiredi.
2.Risk dárejesi 10% ke teǹ bolǵan aktivler: bunday aktivlerge húkimetiniǹ uzaq múddetli qımbatlı qaǵazları, húkimet tárepinen kepillengen obligaciyalar kiredi. Usı qımbatlı qaǵazlar boyınsha tólem summası kepillengen. Lekin uzaq múddet dáwir dawamında qımbatlı qaǵazlar bazarında kurs artıwı múmkin. Bunday sharayıtta húkimettiǹ uzaq múddetli qımbatlı qaǵazlarınıǹ daramatlılıǵı dárejesi páseyedi.
3.Risk dárejesi 20% ke teǹ bolǵan aktivler: bunday aktivlerge banktiǹ basqa banklerdegi «Nostro» wákillik esap betiniǹ qaldıǵı inkassaciya processine qoyılǵan pul qarjıları kiredi.
4.Risk dárejesi 50% ke teǹ bolǵan aktivler: buǵan ipoteka menen támiynlengen ssudalar, basqa banktiǹ qımbatlı qaǵazları kiredi. Bularǵa 50% risk dárejesin beriliwine sebep, bankler basqa kommersiyalıq strukturalarına salıstırganda joqarı likvidlik hám tólew qábiletliligine iye bolgan mekemeler esaplanadı, sol sebepli olarǵa kárxana hám mekemelerdiǹ qımbatlı qaǵazlarına qaraǵanda tómen risk beriledi.
5.Risk dárejesi 100% ke teǹ bolǵan aktivler: bunday aktivlerge kárxana hám mekemelerdiǹ qımbatlı qaǵazları, klientlerine berilgen ssudalar, banktiǹ tiykarǵı quralları sıyaqlı aktivler kiredi. Aktivlerdiǹ risklilik dárejesi inabatqa alınǵan muǵdarınan bank kapitalınıǹ jeterliligi dárejesin anıqlawda paydalanıladı.
Klientlerge berilgen ssudalarǵa 2 túrli risk ushrasıwı múmkin:
a) kreditti qaytarmaslıq riski;
b) payız riski.
Bank aktivleriniǹ barlıǵı riskke meyil boladı. Usı risklerdi anıqlaw hám bar bolgan bank haqqındaǵı nızamshılıǵınan hámde hár bir banktiǹ óziniǹ alıp barıp atırgan siyasatınan kelip shıǵıp usı rislerdi normada saqlawdı támiynlew kerek. Bank aktivleriniǹ quramın úyrenip alınatuǵın nátiyjege qarap hár qıylı risklerdi analizlew múmkin. payız riskin aktivlerdiǹ dúzilisine qarap, daramatlılıǵına qarap anıqlaw múmkin. Biraq bank iskerliginde tiykarǵı risk bul anıq operaciyalar boyınsha qarjılardı joǵaltıw bolıp esaplanadı. sonıǹ ushında usı risklerdi kemeytiriw ushın aktivlerdiǹ dúzilisin tereǹnen úyreniwge tuwrı keledi.
Bank aktivleri birinshi náwbette qısqa múddetli keleshekti názerde tutadı hám hár kúngi bank balansın basqarıw menen baylanıslı. Ol bank xızmetinde daramattı asırıw hám risklerdi shegaralawǵa baǵdarlanǵan. Sonıǹ ushın aktivlerdi basqarıwdıǹ finanslıq jagınan tiykarǵı maqseti:
-onıǹ daramatılılıǵın asırıw;
-iskerligindegi risklerdi páseytiriw;
Sonday-aq, ol uzaq múddetli strategik rejelestiriwde de úlken rol oynaydı. Bank aktivlerin analizlew ushın mashqalalı kreditlerdi klassifikaciyalaw tiykarında berilgen ssudalar hám basqa aktivlerdi bahalaw zárúr. Aktivlerdi normativli, gúmanlı hám zıyan keltiretuǵın túrlerine klassifikatsiyalaw sisteması barlıq aktivler reytingin muǵdar jaǵınan anıqlaw, sonday aq, kreditlerden zıyan kóriw itimallıǵı ushın toplanǵan rezervler jeterligin bahalaw imkanın beredi. Tiykarınan uzaq múddetli ssudalar, naq pullar hám wákillik esapbetleri, ssuda hám basqa aktivler halatına itibar qaratıladı.
Banktiǹ aktiv operatsiyaları analizi daramatlılıq, risk dárejesi, likvidliligi jaǵınan ámelge asırılıwı kerek. Bank aktivleri daramatlılıǵı hám likvidligi bir-birine qarama-qarsı bolıp tabıladı. Likvidlilik hám onıǹ daramatlılıǵı ortasındaǵı baylanıslılıq analizi likvidlilik áhmiyetiniǹ ústinligi haqqında juwmaq shıǵarıwǵa imkan beredi. Bul krietriyanıǹ ústinligin esapqa alıw nátiyjesi kórsetilgen qarama –qarsılıqtı muwapıqlastırıwǵa hám bank xızmetiniǹ tiykarǵı maqseti bolǵan payda alıwǵa erisiwge alıp keledi. Banktiǹ xızmetinde aktivlerdiǹ tutqan rolin jáne de tereǹirek úyreniw ushın tómendegi kórsetkishlerdi esaplaw áhmiyetli esaplanadı:
-mekemeler, kárxanalar, fizikalıq shaxslar hám banklerge berilgen kreditler boyınsha ulıwma kredit qaldıǵın esaplaw;
-berilgen kreditlerdi olardıǹ múddetleri, tarmaqlarǵa beriliwi hám olardıǹ ulıwma qarızdaǵı salmaǵı boyınsha esaplaw;
-ssudalardıǹ ortasha payız stavkaların esaplaw;
-ulıwma ssudalardıǹ ishinde múddeti ótken qarızlardıǹ salmaǵı boyınsha esaplaw.
-bank tárepinen berilgen eǹ úlken kreditlerdiǹ kólemin esaplaw;
-berilgen túrli dárejedegi kreditlerdiǹ Oraylıq bank kórsetpelerine juwap beriwin esaplaw;
-aktivlerden paydalanıw nátiyjeliligi:
Bank likvidliligin saqlaw júdá áhmiyetli esaplanadı. Bul nárse eki maqsetke erisiw ushın zárúr: birinshiden, amanatlar alıp qoyılganda banktiǹ óz minnetlemelerin orınlaw qábiletin támiynlew ushın, ekinshiden, kreditlerge bolǵan talabın qandırıw ushın.
Likvidlilik degende-banktiǹ óz minnetlemeleri jaǵınan óz waqtında juwap bere alıw qábileti túsiniledi. Likvidlilik banktiǹ kúndelikli xızmetinde pul qarjıları bar ekenligi yamasa óz aktivleriniǹ likvid qarjılarǵa aylandıra alıw qábileti menen támiynlenedi. Bankti basqarıwdıǹ tiykarǵı wazıypalarınan biri, bul bank likvidligi menen onıǹ daramatlılıǵı ortasındaǵı teǹsalmaqlılıqtı saqlaw. Hár bir bank óziniǹ minnetlemelerin orınlaw ushın, likvidlik talaplarına juwap beriwi banktiǹ barlıq aktivleriniǹ qaytarılıwı múddetine kóre likvidlik dárejesi boyınsha toparlarǵa bólip shıǵadı. Bular joqarı likvidli aktivler hám uzaq múddetli likvidli aktivler bolıp tabıladı.
Joqarı likvidli aktivlerge tómendegiler kiredi:
- kassadaǵı naq pullar hám olarǵa teǹlestirilgen qarjılar;
- Oraylıq banktiǹ májbúriy rezervler fondına ótkerilgen qarjılar;
- mámleket tárepinen shıǵarılǵan obligaciyalar.
Bul qarjılar joqarı likvidli bolıp zárúr bolǵanda bank bul qarjılardı tezlik penen óz minnetlemelerin tólewge isletiwi múmkin.
Likvidli aktivler qatarına: qaytarıw múddeti 30 kúnge shekem bolǵan barlıq kreditler (bularǵa 30 kúnnen asqan hám qaytarıw múddeti kóbi menen bir márte uzaytırılgan kreditler kirmeydi) kiredi hám qaytarıw múddeti 30 kúnge shekem bolǵan barlıq debitorlar, májbúriy rezervlerge ótkerilgen artıqsha tólemler kiredi.
Uzaq múddetli likvidli aktivler qatarına bank tárepinen sumdaǵı yamasa shet el valyutasında berilgen hám qaytarıw múddeti bir aydan kóp bolgan kreditler hám qaytarıq múddeti bir jıldan asqan hámde kemi menen 50% kepillikke iye yamasa kepillik berilgen kreditler, qaytarıw múddeti ótken biraq mámleket kepilligi berilgen kreditler, qımbatlı qaǵazlardı hám qımbat metallardı girewge alıp berilgen kreditler de kiredi.
Bank xızmeti protsessinde óziniǹ aktivlerin maqsetke muwapıq jaylastırıp bank likvidlilik talapların orınlawı kerek hámde óziniǹ minnetlemeleri summasınan, kórinisinen kelip shıǵıp bir mártelik, aǵımdaǵı hám uzaq múddetli likvidlilik normaların orınlawı kerek.
Bank turaqlı óziniǹ likvidliligin belgili bir dárejede saqlawı kerek, yaǵnıy óziniǹ tólemge uquplılıǵın guman astında qaldırmawı kerek. Likvidlilikke bolgan talap aktivlerinen keletuǵın daramatın asırıw xızmetine belgili dárejede qarsı turadı. Yaǵnıy likvidlilik paydasına bank daramatlılıǵı túsirip jibermeyi lazım. Banktiǹ portfelindegi saqlanatuǵın aktivleri qanshelli dárejede likvid bolsa, sonshelli olar menen baylanıslı risk kishi boladı, biraq usıǵan juwap retinde olarǵa tólenetuǵın payızıda sonshelli kem boladı. Belgilengen tólew qábiletliligi sheǹberinen shıqpaǵan halda aktivlerge jaylastırılgan kapitaldan daramattı asırıw, bankte basqarıw sanaatın belgileydi. Kassadaǵı naq pullar-bul banktiǹ kassadaǵı saqlanıp atırǵan hám banktiǹ kúnlik esapbetleri boyınsha naq pul beriwge; puldı uasqlap beriwge, naq pul formasında kreditler beriwge, bank qárejeti ushın naq tólewge, xızmetshilerge is haqı beriwge hám basqa qarejetlerge isletiw ushın zárúr bolǵan qaǵaz pullar bolıp tabıladı. Sonıǹ ushın da bank klientiniǹ talabın qandırıw ushın beriletuǵın qaǵaz pullarga iye bolıwı kerek. Usı kassadaǵı naq pullardıǹ qaldıǵına bir neshe faktorlar tásir etedi, solardan: máwsimlik, bankiniǹ territoriyalıq jaylasıwı. Ádette jáhan ámeliyatında bank aktivleriniǹ naq pul bólimine, kassadaǵı naq pullar, májbúriy rezervler fondına ajıratpalar, wákillik banklerge jaylastırılgan depozitler hámde inkassaciyalanıp atırǵan naq pullar qosıladı. Sebebi bul qarjılar birinshi talap etilgende naq pulǵa aylanadı. Sonıǹ ushında bul qarjılardı bankke «birinshi qorǵaw sızıǵı» dep ataydı, sebebi klient kútilmegende óz depozitin yamasa kredit sorap kelgende áyne sol qárjılardan paydalanadı.
Bank aktivleri strukturasına kelgende, bul jerde sonı atap ótiw kerek, qansha birinshi dárejeli likvidli aktivler úlesi kóp bolsa, sonshelli bank likvdligi joqarı. Lekin sonı este tutıw kerek, bunday aktivler daramat keltirmeydi, sonıǹ ushın bunday strukturalı aktivlerdi hár qanday jaǵdayda da maqsetke muwapıq dep esaplap bolmaydı. Bizge belgili bolǵanınday banktiǹ daramat keltiriwshi aktivleri qatarında kreditlerden tısqarı qımbatlı qaǵazlar, shet el valyutasında qaratılǵan qarjılar da bar. Álbette sol aktivlerdiǹ de quramlı, dúziliisin úyrenip shıǵıw áhmiyetli.Eger aktivler quramında daramat keltiriwshi aktivler salmaǵı qansha kóp bolsa, bul bank óz aktivlerinen daramat alıw maqsetinde nátiyjeli paydalanıp atırǵanın bildiredi. Bankler qımbatlı qaǵazlar bazarında, investicion institut sıpatında qatnasadı. Bul fond bazarında básekeniǹ kúsheyiwine alıp keledi. Bankler qımbatlı qaǵazlar bazarında broker hám diler sıpatında qatnasadı. Birinshi funkciyanı brokerlik iskerlik arqalı ámelge asırsa, ekinshisin fond birjaları arqalı ámelge asırıladı. Bank xızmetiniǹ ózine tán qásiyti sonnan ibarat, olar qımbatlı qaǵazlar bazarınıǹ basqa qatnasıwshılarınan parqlı túrde, sol bazarda áyne waqıtta eǹ salmaqlı investorlar hám eǹ isenimli emitentler de boladı. Rawajlanǵan bazar ekonomikalı mámleketlerinde kompaniya aktivleriniǹ 40-80% bank kapitalı esabınan támiynlenedi, qımbatlı qaǵazlar menen ótkeriletuǵın operaciyalardan túsetuǵın daramatlar bolsa bank paydasın túrlendiriwde áhmiyetli orın tutadı. Bank óz aktivlerin diversifikaciyalaw, qosımsha daramat alıw hám balansınıǹ likvidligin támiynlew maqsetinde mámlekettiǹ qısqa múddetli obligaciyalarınan(MQMO) keǹ paydalanadı. Bos turǵan resurslardı jaylastırıp daramat tabıwdıǹ eǹ qolaylı usılı, bul MQMO esaplanadı, sebebi MQMO dan alınǵan daramat salıǵı tólenbeydi. MQMOlar bankleriniǹ aktivleri ishinde eǹ isenimlisi esaplanıp, sebebi onda mámleket kepilligi bar. MQMO larda daramatlı fiksirlengen qımbatlı qaǵazlar qatarına kiredi. Usı túrdegi qımbatlı qaǵazlar divident tóleytuǵın qımbatlı qaǵazlarǵa salıstırǵanda likvidli esaplanadı. Bankler ushın tómendegi likvidlik koefficentleri belgilengen:

• 
  bir mártelik likvidlik koefficenti likvid formasındaǵı balans aktivleri, yaǵnıy ekstremal jaǵdaylarda tez satılatuǵın banktiǹ múddetsiz depozit esapbetleri boyınsha minnetlemeler summası arasındaǵı parqtı bildiredi,
  

(5)³²
Bunda:
LA-banktiǹ pul túrindegi aktivleri,
OV-banktiǹ múddetsiz depozit esapbetlerine tiyisli minnetlemeleri.
N3-normasınıǹ jol qoyılatuǵın eǹ kem normativi 0,25 qılıp belgilengen.
Usı norma Oraylıq bank tárepinen kúnlik balans tiykarında operativ tárizde qadaǵalap barıladı.
Bir mártelik likvidlik kórsetkishi-ekonomikalıq mazmunına kóre usı normativ bankiniǹ amanatshılar aldındaǵı minnetlemelerin sol waqta orınlay alıw qábiletin aǹlatadı.
«Aǵımdaǵı likvidlik kórsetkishi» likvid formasındaǵı bank aktivlerin 30 kúnge shekem bolǵan múddette qayta alǵanǵa shekem turatuǵın esapbetleri boyınsha minnetlemeleri summası arasındaǵı parıqtı bildiredi.
(6)
Bunda:
LA-qaytarıw múddeti 30 kúnge shekem múddette berilgen banktiǹ likvid aktivleri hám kreditleri.
OV-qaytarıw múddeti 30 kúnge shekem bolǵan qaytarıp alınǵanǵa shekem turatuǵın minnetlemeleri
N4-normanıǹ jol qoyılatuǵın eǹ kem muǵdarı 0,3 ge teǹ.
Tájiriybeden sol nárse belgili, ayrım bankler ortasında joqarı daramattı kózlegen halda talap etip alǵanǵa shekem hám qısqa múddetke qoyılgan amanatlar esabınan kredit beriw hám basqa aktiv operaciyalarına uzaq múddetli tártipte jaylastırıladı. Qaratılgan qarjılardıǹ múddeti kelgen payıtta, bank amanatshıları aldındaǵı óz minnetlemelerin waqtında orınlaw imkaniyatına iye bolmaydı. Bunın nátiyjesinde bank óz tólemi qábiletin joǵaltadı. Bunday jaǵday banktiǹ óz xızmetine unamsız tásir kórsetip ǵana qoymastan, bálkim amanatshılardıǹ finanslıq jaǵdayına qalaberse, bank sisteması xızmetine unamsız tásir kórsetedi.
Bul jaǵdaylarǵa jol qoymaw ushın bank ámeliyatında aktiv hám passiv qarjılarınıǹ muǵdarı hám múddetlerin teǹlestiriw talapları ornatıladı. Bul haqqında jáhán banki tájiriybesiniǹ «banktiǹ altın qaǵıydası» dep atalıwshı qaǵıydası ámel etedi. Oǵan muwapıq banktiǹ finanslıq talapları muǵdarı hám múddeti onıǹ minnetlemeleri muǵdarı hám múddetlerine muwapıq keliwi shárt.
N4-normativiniǹ ekonomikalıq mazmunı sonnan ibarat, qay dárejede jámi balans aktivleriniǹ likvid bólegi talap etip alǵanǵa shekem bolǵan minnetlemelerin bir waqıttıǹ ózinde qaytarıw múmkinshiligin bildiredi. Bunday múddetli amanatshılar hár qanday waqıtta bankten óz amanatların talap etiwleri múmkin. Joqarıdaǵı shártlerinen kelip shıqqan halda, usı normativ bank tárepinen amanatshılardan alınǵan qarjılar múddeti menen olardıǹ aktiv operaciyalarına jaylastırıw múddetlerine muwapıq keliwin talap etedi. Sonıǹ menen bir qatarda bul normanıǹ buzılıwı xalıq xojalıǵında bolatuǵın esap-kitapların páseytiriliwine alıp keliwi múmkin.
Tómendegi biz «Hamkor» banktiǹ aǵımdaǵı likvidligin anıqlaw maqsetinde onıǹ likvid aktivlerin úyrenemiz.