Electr xa'm magnetizm lat

dielektrikler dep ataydı. Qattı ha’m suyıq hallardag’ı barlıq metallar, duzlar menen kislotalardın’ 
suwdag’ı eritpeleri ha’m basqa da ko’plegen zatlar o’tkizgishler bolıp tabıladı. İzolyatorlarg’a 
mısal retinde yantardı, kvartstı, ebonitti ha’m a’dettegi sharayatlardıg’ı barlıq gazlerdi 
ko’rsetiwge boladı. 
Denelerdi o’tkizgishler menen izolyatorlag’a a’dette sha’rtli tu’rde bo’ledi. Barlıq zatlar ma’lim 
da’rejede elektrdi o’tkeredi. Biz berilgen deneni izolyator dep esaplaytug’ın bolsaq, onda bul 
jag’day usı ta’jiriybenin’ barısında dene arqalı o’tken elektr zaryadının’ usı qubılıstı 
qarag’anımızda qatnasqan zaryadrag’a salıstırg’anda ju’da’ az ekenligin bildiredi. 
Ta’jiriybeler eki zaryadlang’an denenin’ birin biri tartatug’ınelıg’ın yamasa birin biri 
iyteretug’ınlıg’ın ko’rsetedi. Ju’da’ jen’il bolg’an sabaqqa ildirilgen eki deneni jipekke 
su’ykelgen shiyshe tayaqshanı tiydiriw arqalı zaryadlasaq, onda bul eki dene bir biri menen 
iyterisedi. Usı eki deneni terige su’ykelgen ebonit arqalı zaryadlasaq ta tap usınday qubılıstı 
ko’remiz. Biraq sol eki denenin’ birin shiysheni tiydiriw arqalı, al ekinshisin ebonitti tiydiriw 
arqalı zaryadlasaq, onda olar bir biri menen tartısadı. Bul jag’day shiyshe menen ebonittin’ 
zaryadlarının’ sapası boyınsha bir birinen ayrılatug’ınlıg’ın bildiredi. 
Ta’biyatta zatlardın’ tu’ri og’ada ko’p bolsa da, elektr zaryadlarının’ tek eki a’wladı bar. 
Olardın’ biri jipekke su’ykelgen shiyshedegi zaryadlar, al ekinshisi terige su’ykelgen ebonittegi 
zaryadlar. Jipekke su’ykelgen shiyshedegi zaryadlardı on’ zaryadlar, al terige su’ykelgen 

---

5 
ebonittegi zaryadlardı teris zaryadlar dep ataydı. Demek birdey attag’ı zaryadlar bir biri menen 
iyterisedi, al ha’r qıylı attag’ı zaryadlar bir biri menen tartısadı eken. 
Magnitlik qubılıslar (magnetizm) dep atalatug’ın qubılıslar da a’yyem zamanlardan belgili. 
Ta’biyiy (ruda) ha’m jasalma (polattan sog’ılg’an) magnitler bazı bir denelerdi tartadı, al bazı bir 
denelerdi iyteredi. Ha’r bir magnite eki tu’rli magnitleniwge iye bolamız ha’m olardın’ birin 
arqa, ekinshisin tu’slik dep ataymız. Sonın’ menen birge ha’r bir magnite eki polюs bolıp, birdey 
attag’ı polюsler bir birinen iyterisedi, al ha’r qıylı attag’ı polюsler tartısadı. Magnitlerge jaqın 
jaylastırılg’an ko’plegen denelerdin’ o’zleri magnitke aylanadı, yag’nıy eki magnit polюsına iye 
boladı. Magnitti bo’leklerge bo’lsek, onda sol bo’leklerdin’ barlıg’ı da eki polюske iye magnit 
bolıp shıg’adı. Bir polюske iye magnit ta’biyatta joq. 
1789-jılı Galvani elektr tog’ının’ fiziologiyalıq ta’sirin ashtı. Ol qurbaqanın’ bulshıq etlerinin’ 
eki ushına zaryadlang’an deneni tutastırg’anda bulshıq ettin’ kısqaratug’ınlıg’ın anıqladı. Sol 
waqıtları bunday qısqarıwdın’ sebebinin’ zaryadlang’an denelerdin’ usı bulshıq ettin’ toqtı 
o’tkiziwine baylanıslı razryadlanıwının’ aqıbeti ekenligi belgili bolg’an bolsa da elektr 
qubılıslarının’ birden bir ekenligi tastıyıqlangan joq. Sonlıqtan ko’p waqıtlarg’a shekem 
«Galvanikalıq elektr» menen «su’ykelisten payda bolg’an elektr» bir biri menen baylanıssız 
qarap kelindi. Tek XIX a’sirdin’ basında elektrlik qubılıslardın’ og’ada ko’p tu’rleri ashıldı. 
Mısalı 1820-jılı Kopengagenli fizika professorı Ersted toq o’tip turg’an o’tkizgishtin’ magnit 
strelkasına ta’sir etetug’ınlıg’ın, usıg’an baylanıslı elektr tog’ının’ magnit maydanın payda 
etetug’ınlıg’ın taptı. Solay etip elektr tog’ının’ zaryadlang’an bo’lekshelerdin’ bag’ıtlang’an 
qozg’alısı ekenligin na’zerde tutsaq, onda bul jerde biz qozg’alıstag’ı elektr zaryadlarının’ 
magnit maydanının’ deregi bolatug’ınlıg’ına ko’z jetkeremiz. Demek magnit maydanının’ deregi 
magnitler menen elektr tog’ı bolıp tabıladı eken. Sonın’ menen birge elektr tog’ının’ payda bolıw 
sha’rtlerinin’, toqtın’ jıllılıq ha’m magnitlik ta’sirlerinin’, dielektriklerdin’ tutqan ornının’ ha’m 
tag’ı basqalardın’ ashılg’anlıg’ın ko’rsetiwge boladı. XIX a’sirdin’ ekinshi yarımı elektr 
haqqındag’ı ta’limattın’ jedel tu’rde rawajlanıwı menen ta’riplenedi.Faradey menen maksveldin’ 
jumısları elektromagnit qubılıslardın’ birligin ko’rsetti, elektromagnit toqınları ashıldı, 
jaqtılıqtın’ elektromagnit teoriyası do’retildi. Usıg’an baylanıslı elektr menen magnetizmnin’ 
fizikanın’ bir birinen ayrılmaytug’ın bir bo’limi ekenligi anıq boladı. 
Elektr haqqındag’ı ta’limattın’ rawajlanıwının’ printsipiallıq a’hmiyeti og’ada ullı: birinshiden 
elektrlik qubılıslardın’ meхanikalıq qubılıslar emes ekenligi, ekinshiden elektrlik qubılıslardın’ 
fizikanın’ basqa protsessleri menen teren’ baylanısının’ bar ekenligi ayqın boldı. 
Joqarıda aytılg’anlarg’a baylanıslı «Elektr ha’m magnetizm» fizikada oraylıq orındı iyeleydi 
ja’ne elektrodinamika, atom ha’m kvant meхanikası, yadrolıq fizika, optika, qattı deneler 
fizikası, dielektrikler ha’m yarım o’tkizgishler fizikası sıyaqlı bo’limlerdin’ tiykarında turadı. 
Elektr ha’m magnetizm haqqındag’ı ta’limat o’z ishine ma’selelerdin’ u’sh tu’rli toparın aladı. 
Birinshi toparg’a elektrlik ha’m magnitlik qubılıslardı basqaratug’ın tiykarg’ı tu’sinikler menen 
ulıwmalıq printsipler kiredi. Ekinshi topar zatlardın’ elektrlik ha’m magnitlik qa’siyetlerin 
qamtıydı. U’shinshi topar o’z ishine elektr ha’m magnetizmnin’ teхnikalıq ha’m a’meliy 
qollanılıwın aladı. 
Universitetlerdin’ fizika fakultetlerinin’ studentleri ushın a’dette joqarıda ga’p etilgen u’sh 
topardın’ birinshisine tiykarg’ı dıqqat awdarıladı. Sonlıqtan lektsiyalar barısında tiykarınan 
elektrlik ha’m magnitlik qubılıslardı basqaratug’ın tiykarg’ı tu’sinikler menen ulıwmalıq 
printsiplerge itibar beriledi.

---

6