Electr xa'm magnetizm lat

nın’ san 
ma’nisinin’ jaqtılıqtın’ vakuumdag’ı tezligine ten’ ekenligin taptı. Bunnan keyingi o’tkerilgen 
ta’jiriybelerdin’ na’tiyjeleri de 
nın’ jaqtılıqtın’ vakuumdegi tezligine ten’ ekenligin tastıyıqladı. 
Solay etip elektrodinamikalıq turaqlı menen jaqtılıqtın’ vakuumdegi tezligi bir fizikalıq turaqlı 

---

83 
bolıp shıqtı. Maksveldin’ teoriyalıq izertlewleri bul fundamentallıq na’tiyjenin’ jaqtılıqtın’ 
elektromagnitlik ta’biyatının’ an’latılıwı ekenligin ko’rsetti.
Birlikler sisteması. Elektrodinamikalıq turaqlının’ ma’nisin biliw elektr ha’m magnit 
maydanları haqqındag’ı ta’limattın’ birlikler sistemasın du’ziwge mu’mkinshilik beredi. Eger 
( )
= / tu’rindegi belgilewdi qabıl etsek, onda (112)- ha’m (122)- formulalar
ko’beytiwshisiz jazıladı: 
=
( )
[ ] 
(135) 
=
( )
[ ] 
(136) 
Usınday jollar menen zaryadtın’ (toqtın’) jan’a birlikleri kirgiziledi. Bul birlikler sa’ykes 
elektrostatikalıq birliklerden 
ese u’lken ha’m olardan o’lshem birlikleri menen ajıraladı. 
Usınday jag’dayg’a SGS tin’ magnitlik sisteması tiykarlang’an (qısqasha SGSM dep 
belgilenedi). SGSM-zaryad mug’darının’ onnan bir bo’limi kulon dep, al toq ku’shi amper dep 
ataladı. Bul amper menen kulonnın’ da’l anıqlaması bolıp tabıladı. 
Endi magnit maydanının’ kernewliginin’ birligine anıqlama bere alamız. Bul birlik gauss (Gs) 
dep ataladı. Meyli 
ha’m vektorları o’z-ara perpendikulyar ha’m
( )
= 1 SGSM-birligi 
bolsın. v
= 1 sm/s, = 1 Gs. Bunday jag’dayda (135)-formula = 1 din shamasın beredi. Bun 
mınaday anıqlamag’a alıp keledi: 
Magnit maydanına perpendikulyar bag’ıtta 1 sm/s tezlik penen qozg’alıp baratırg’an 1 SGSM-
zaryad birligi zaryadqa 1 dina ku’sh penen ta’sir etetug’ın magnit maydanının’ kernewliginin’ 
ma’nisi 1 gausqa ten’ boladı. 
Gauss haqqında ayqın ko’z-qarasqa iye bolıw ushın mına jag’daydı ata o’temiz: Jerdin’ magnit 
maydanının’ kernewligi ekvatorda 0,4 Gs, al polюslarda 0,7 Gs. 
SGSE sisteması tek elektrlik shamalardı o’lshew ushın qollanıladı. Olar mına shamalar: zaryad 
mug’darı, elektr maydanının’ kernewligi ha’m induktsiyası, elektr potentsialı, sıyımlıq, elektr 
qozg’awshı ku’sh, elektr o’tkizgishlik, elektr qarsılıg’ı ha’m basqalar. 
SGSM sisteması tek magnitlik shamalardı o’lshew ushın g’ana qollanıladı. Olar mına shamalar: 
magnit maydanının’ kernewligi ha’m induktsiyası, magnit ag’ısı, o’zinshe ha’m o’zlik induktsiya 
koeffitsientleri, magnit momentleri, magnitleniw vektorı ha’m basqalar. 
Biz paydalanıp ju’rgen Gauss sisteması kombinatsiyalang’an sistema bolıp tabılıp, bul 
sistemadag’ı elektrlik shamalardın’ birlikleri SGSE sistemasının’ birlikleri menen, al magnitlik 
shamalardın’ birlikleri SGSM sistemasının’ birlikleri menen birdey.