“Elektro izolyasion materiallar va texnologik qurilmalarni sinovdan o‘tkazish” fanidan laboratoriya ishlarini bajarishda texnika xavfsizligi «Elektro izolyasion materiallar va texnologik qurilmalarni sinovdan o‘tkazish»

2.2. Yuqori kuchlanishni oʻlchash asboblari. 
Ma’lumki, voltmetrni yuqori kuchlanish tarafiga bevosita ulash noqulay va 
kuchlanish 100 kV-dan oshsa, umuman mumkin emas. Kuchlanishni past 
kuchlanish tarafida voltmetr bilan oʻlchab, keyinchalik yuqori kuchlanish tarafiga 
hisoblab keltirish esa juda katta xatoliklarga olib keladi. SHu sababdan sanoat 
chastotasidagi yuqori kuchlanishlarni, impulьs kuchlanishlarni va oʻzgarmas tok 
kuchlanishini oʻlchash texnikasida oʻlchash chegarasini kengaytiradigan va past 
kuchlanishli apparaturalardan foydalanishga imkon beradigan kuchlanishni 
boʻlgich va amplitudaviy volьtmetr koʻrinishida sharli razryadlagichlarni (SHR) 
qoʻllash mumkin.
SHarli 
razryadlagichlar 
koʻpincha 
har 
xil 
elektr 
uskunalarida 
kommutatsiyalovchi elementlar koʻrinishida qoʻllaniladi. 
SHarli razryadlagichlar havo oralig’ining teshilishi unga qoʻyilgan 
kuchlanishning amplitudasi bilan aniqlanadi, va sharning ma’lum oʻlchamida, 
hamda havoning ma’lum nisbiy zichligida, bu havo oralig’ining uzunligi 
kuchlanishning oʻlchovi boʻlib hizmat qilishi mumkin. Teshilish kuchlanishini 
aniqlash MEKning har xil kuchlanish turlari va sharli razryadlagichlarning ulanish 
sxemalariga (ikkala shar ham kuchlanishga qoʻyilgan - simmetrik sxema; 
sharlardan biri zaminlangan nosimmetrik sxema) moslanib tuzilgan maxsus jadval 
yordamida bajariladi. MEKning jadvali normal atmosfera sharoiti: nisbiy zichlik 

=1, atrof-muhit harorati t= 20°C, bosimi R=101.3 kPa (760 mm.s.u) uchun 
tuzilgan. Atmosfera havoning boshka parametrlari uchun tuzatish koeffitsientlari 
kiritiladi U = U

, bu yerda
273
386
,
0
0


t
Р

ga teng. 
SHarlar standartlashtirilgan va oʻlchashlarni bajarishda ularning oʻlchamlari 
shunday tanlanadiki, teshilish paytidagi sharlar orasidagi masofa shar diametrining 
yarmidan 





 
2
D
S
oshmasligi kerak. SHar standartlangan va ularning diametri – 2; 
5; 6,25; 10; 12,5; 15; 25; 50; 75; 100; 125; 150; 175; 200 sm ga teng, bu holda 
oʻlchash natijalarining xatoligi 5%-dan oshmasligi aniqlangan. Laboratoriyaning 
joylarini tejash maqsadida diametri 50 sm -dan katta boʻlgan sharli 
razryadlagichlar vertikal oʻrnatiladi va pastki shar zaminlanadi. 
Yuqori kuchlanishlarni oʻlchashda koʻpgina kuchlanishni boʻlgichlar 
qoʻllaniladi. Ular toza qarshilikli, sig’imli va sig’imli-qarshilikli koʻrinishlarda 
boʻladi.
Bu oʻlchov asbobi toʻrt qutbli boʻlib, uning kirishiga oʻlchanayotgan 
kuchlanish beriladi va chiqishidagi signal pasaytirilib, oʻlchash asboblariga 
(voltmetrga, ostsillograf plastinasiga va xokazoga) beriladi. Bunda uzatilayotgan 
signalni buzmasdan uzatishning sharti oʻlchanayotgan kuchlanish formasini 

---

takrorlashdir. Bu yuqori kuchlanish qismining va oʻlchash qismining aniq 
oʻxshashligidagina mumkin. Bunga turli xil oʻlchash sxemalarini va kuchlanishni 
boʻlgichlarning turli konstruktsiyasini qoʻllash orqali erishiladi. 
Sig’imiy boʻlgichlar aloxida kichik sig’imli impulьs kondensatorlaridan 
yig’iladi. Natijaviy sig’im koʻpincha 10
-10
farad atrofida qilib yig’iladi va bu 
sig’imningi oʻlchashga ta’sirini kamaytirish maqsadida u yerga nisbatan zararli 
sig’imdan ancha katta boʻlishi kerak. Koʻpincha natijaviy sig’im sifatida 
namunaviy va oʻlchov kondensatorlari ishlatiladi. Shuning uchun sinov 
transformatorining - kuchlanishini oʻlchash uchun sinov kondensatorlari 
qoʻllaniladi. Misol uchun 600 kV-li sinov transformatorining kuchlanishini 
oʻlchash uchun 14 at. bosimda uglekisliy gaz bilan toʻldirilgan namunaviy 
kondensator MCF 60/600 qoʻllaniladi.
Odatda yuqori kuchlanish qiymatini oʻlchash uchun qoʻsh shar 
razryadlagichlari (KSHR), hamda kuchlanishni taqsimlab oʻlchash (KTU) 
uskunalari qoʻllaniladi. KSHR yordamida kuchlanishning absolyut qiymati 
oʻlchansa, KTU uskunasi yordamida esa bunga qoʻshimcha ravishda kuchlanish 
shaklini ham koʻrish mumkin. KSHR uskunasining ish printsipi havo izolyatsiyasi 
teshilishining kuchlanish qiymatiga bog’likligiga asoslangan. SHuning uchun 
sharlarning oʻlchamiga, ularni ulash sxemasiga va kuchlanish turiga qarab sharlar 
orasidagi masofa “S” kuchlanish oʻlchovi birligi sifatida ishlatiladi. Odatda sof 
aktiv karshilikli KTU uskunasini rostlash uchun maxsus ekranlar (E) ishlatiladi. Bu 
uskunaning yuqori kuchlanish qismidagi zarar sig’imlarning kuchlanish 
taqsimotiga ta’siri kamaytirilib, qisqa impulьslarni oʻlchash uchun zamin 
tayyorlanadi. KTU uskunasining asosiy parametri kuchlanishni taqsimlash 
koeffitsientlaridir, Kd = nR
1
R
2
yoki Kd = nC
2
C
1
. Bu yerda n KTU uskunasida 
qoʻllanilgan R
1
qarshiliklar va S
1
sig’imlar soni.
Koʻpchilik hollarda izolyatsiya konstruktsiyaning elektrik mustahkamlik 
xarakteristikasi sezilarli darajada kuchlanish shakliga bog’liq. SHu sababdan sinov 
kuchlanishining faqat qiymati emas, balki uning oʻzgarish egri chizig’ining shakli 
ham normallashtiriladi, chunki uning ikkala davri ham bir-biriga yaqin boʻlib 
sinusoidal shaklda boʻlishi kerak.