Elektronik sxemalar

ingichka chiziq bilan chizilgan tashqi ramka b o ‘yicha aniqlanadi.
Asosiy  formatlar  44,  24,  22,  12,  11  kabi  belgilanadi.
2-jadval
T /r
Formatning belgisi
44
24
22
12
11
1.
Qirqilgandan so‘ng list 
tomonlarining o‘lchamlari 
(mm hisobida)
1189
x
841
594
x
841
594
x
420
297
x
420
297
x
210
2.
ГОСТ 93-27-60  ga muvofiq 
ishlatilayotgan qog‘oz 
formatiga tegishli belgisi 
(ma’lumot uchun)
A0
A1
A2
A3
A4
3.
Formatning yuzasi 
(m2  hisobida)
1,0
0,5
0,25
0,125
0,0625
11

Formatlarning belgisini ifodalovchi ikki raqamli sonining o ‘zaro 
ko‘paytmasi shu formatda  11 formatdan nechtasi borligini bildiradi. 
Masalan,  24  format:  bunda  2x4=8,  demak,  24  format  8  ta  11 
formatdan  iborat.
Chizma  chiziqlari.  Chizmani  bir  xil  y o ‘g ‘onlikdagi  chiziqlar 
bilan chizilsa, uni o ‘qish juda murakkab b o‘ladi.  Chizmaning to ‘g‘ri 
o ‘qilishi,  sifatli chiqishi chizma chiziqlarini o ‘z  o ‘rnida ishlatishga 
bog‘liq.  O‘zD St 2.302-97 da tasdiqlangan sakkiz xil chiziq ishlatiladi. 
Lekin  bu  chiziq  turlari  o ‘z - o ‘zidan  hosil  b o ‘lmasdan,  m a’lum 
tarixiy  davrni  bosib  o ‘tgan  (1-shakl).
3-jadval
T/r
Chiziqlarning
nomlari
Chizilishi
Asosiy chi- 
ziqqa nisbatan 
chiziqlarning 
yo‘g‘onligi
Chizmada ishlatilishi
1.
Asosiy tutash 
chiziq
S=0,6^1,5 mm. 
gacha
Ko‘rinadigan konturlar- 
ni,  ko‘rinadigan o‘tish 
chiziqlarni chetga chi- 
qarib chiziladigan va 
qirqim tarkibiga kiruvchi 
kesimlar  konturlarini 
tasvirlashda ishlatiladi.
12

2.
Ingichka
tutash
chiziq
s 
s 
2 ’"3
Proyeksiyadagi kesim konturini, 
chiqarish va o‘lcham  chiziqlarini, 
shtrixlash  chiziqlarini,  chetga 
chiqarish  chiziqlari va nuqta, 
yondosh  detallarni tasvirlashda, 
ko‘rinishlarda,  kesim va qirqim- 
larda tashqariga chiqariladigan 
elementlarni chegaralashda,  ta- 
savvur  qilinadigan o‘tish  chiziqla- 
rini chizishda,  yoyilmalardagi 
bukilish  chiziqlarini tasvirlashda, 
proyeksiya o‘qlarini,  tekislik 
izlarini va maxsus qurish  uchun 
zarur  bo‘lgan nuqtalarning pro- 
yeksiyalarini aniqlashda ishla- 
tiladi.
3.
Tutash
to‘lqin-
simon
chiziq
s 
s 
2"'3
Sinish joylarini,  ko‘rinish va 
qirqimlarni chegaralash  uchun 
ishlatiladi.
4.
Shtrix
chiziq
~ 4
2...8
s 
s 
2 ’"3
Ko‘rinmaydigan konturlarni va 
ko‘rinmaydigan o‘tish  chiziq- 
larini tutashtirishda ishlatiladi.
5.
Ingichka
shtrix-
punktir
chiziq
5...30
3.. 5
s 
s 
2"'3
O‘q va markazlarni,  chetga chi- 
qarilgan yoki chizmalarning ustiga 
chizilgan kesimlarning simmetriya 
o‘qlarini,  buyumlarning ayrim 
qismlarini,  eng chetki yoki oraliq 
vaziyatlarni hamda ko‘rinish 
bilan yoyishni qo‘shib tasvirlashda 
ishlatiladi.
6.
Yo‘g‘on
shtrix-
punktir
chiziq
3...
3...8
4
s
2
2 
3
Yuzasiga qoplama yoki turli 
ishlovlar  beriladigan yuzalarni 
belgilashda va kesuvchi tekislik 
oldida joylashgan qismlarni 
tasvirlashda ishlatiladi.
7.
Uzuq
chiziq
8...20 
,
s...1,5 s
Kesuvchi tekislikning yo‘nalish- 
larini ko‘rsatish uchun 
ishlatiladi.
8.
Siniq
tutash
chiziq
- f Vr ^
-
s 
s 
2 ’"3
Sinish  chiziqlari uzun bo‘lgan 
holda ishlatiladi.
13

XVIII  asrda  chizmaning  asosiy  chiziqlari  sifatida,  kontur  va 
shtrix-punktir  chiziqlardan  foydalanilgan.  Shtrix-punktir  chiziq 
chizmada ko‘rinmaydigan konturlarni, uzilish joylarini,  keyinchalik 
chizmaga  o ‘lcham  qo‘yish  paydo  b o‘lganidan  so‘ng  chiqarish  va 
o ‘lcham  chiziqlarini  tasvirlash  uchun  ishlatilgan.
XIX  asrning  40-yillaridan  boshlab,  ko‘k  rangli  asosiy  tutash 
chiziq  bilan  o ‘q  chiziqlari  tasvirlangan.  Yana  bir  qancha  o ‘zgar- 
tirishlardan chizmani chizish undan nusxa ko‘chirish uchun qulay 
b o‘lgan chiziq turlari ishlatila boshlandi.
Mustaqil  bajarish  uchun  mashqlar
14

15

1.3.  Chizma  shrift
Imlodagi barcha harf va raqamlaming bir xil yozilishini ko‘zlab, 
ular  uchun  umumiy  tavsif,  qiyofa  beradigan  grafikaviy  belgilar 
yig‘indisiga shrift deyiladi.  Yozilishi,  ya’ni shakli jihatidan shriftlar 
turli xil b o ‘ladi.  Masalan,  gazeta,  kitob va plakatlarni chop  etishda 
ishlatiladigan  bosma  shriftlar,  original  badiiy  shriftlar,  ixtiyoriy 
shriftlar hamda  chizma  shriftlari.
Texnikaning  murakkablashib  o ‘sib  borishi,  buyumlarning 
ko‘plab ishlab chiqarilishi XIX asrning boshlariga kelib chizmalarga 
sonli  o ‘lchamlar  qo‘yishni  talab  etdi.  Bu  o ‘lchamlar  buyumlarni 
tayyorlash  texnologiyasi  va  ularni  yig‘ish  jarayonini  tasvirlovchi 
yozuvlarda,  o ‘qilishi va yozilishi  oddiy b o ‘lgan harf va raqamlarda 
yozilishi kerak edi.
Bunga  erishish  maqsadida  «Рондо»,  «Капитальный»,  «Кур­
сивный»,  «Рельефный»  va  «Кирпичный»  kabi  maxsus  chizma 
shriftlari  yaratildi.  Bu  shriftlarning  yozilishini  soddalashtirish, 
bosmadan  chiqishini,  o ‘qilishini  yaxshilash  maqsadida  O‘zD St
2-304:97  shriftlari  ishlatilmoqda.
Chizma  shriftlarining  yozilish  qoidalari
1. 
Yozuvlar  yozishda  va  chizm aga  o ‘lcham lar  q o ‘yishda 
q o ‘llaniladigan  asosiy  harf  va  sonlarning  standart  shakli  va 
o ‘lchamlari 4-jadvalda keltirilgan.
a=2d; 
b=6d; 
b1=5d; 
c=7d; 
d=1/10h; 
h=10d.
16

4-jadval
Tur
Harf parametrlari Belgisi
Harf o‘lchamlari,  mm.da
Bosh  harfva
raqamlarning
balandligi
h
2,5
3,5
5
7
10
14
20
Yozma harflarning 
balandligi
c
1,8
2,5
3,5
5
7
10
14
A
Harflar  orasidagi 
masofa
a
0,3
0,5
0,7
1
1,4
2
2,8
So‘zlar  o‘rtasidagi 
masofa
e
1,1
1,5
2,1
3
4,2
6
8,4
Harf chizig‘ining 
qalinligi
d
0,2
0,3
0,4
0,5
0,7
1
1,4
Yuqoridagi umumiy qoida b o‘yicha yoziladigan ko‘pchilik harflar 
endi  d   ga  nisbatan  k o‘rsatilgan  b o ‘lsa,  ensiz,  enli  harflarning 
balandligi  o ‘zgarmasa  ham  ularning  kengligi,  ensiz  harflarda:  C, 
E,  F,  L  =   5d,  J  =   4d,  j  =   3d,  j  =   2d,  c,  r,  t  =   4d;  enli  harf­
larda:  M =   7d,  W   =   9d,  m,  w  =   7d nisbatlarda  yoziladi.  Bosh A  
harf  ba’zi  harflardan  oldin  va  keyin  yozilganda  ular  orasidagi 
masofa d  ga kamaytiriladi.  Ular orasida oraliq masofa qoldirilmasligi 
mumkin.
2.  O‘zD St 
2.304-97  da  katta  shriftlar  (20,28,40)dan  ham 
foydalanishga ruxsat etiladi, ularda harf va raqamlarning belgilangan 
shakli va  o ‘lchamlarning  nisbati  saqlanishi  kerak.
3.  Shriftlar  satr  chizig‘iga  nisbatan  75°  qiyalikda yoziladi.
4.  Harf  va  sonlardagi  murtaklar  bilan  belgilar  harflar  hamda 
qatorlar  orasidagi  b o ‘sh joylar  hisobiga  qo‘yiladi  (masalan,  D ,  TS 
K,  O‘,  ’,  X   harflari va  4  raqami  hamda  o ‘,  y  harflarning belgilari).
5.  Harf va sonlarning balandligi tushda bajariladigan chizmalar 
uchun kamida 2,5 m m  va qalamda bajariladiganlari uchun esa kamida 
3,5  m m  b o ‘lishi  kerak.
6.  Yozuvlar  kichik  harflar  bilan  yozilganida  bosh  harflar 
chizig‘ining y o ‘g ‘onligi kichik harf chiziqlarining y o ‘g ‘onligiga teng, 
ya’ni  1/7  dan  1/10  gacha  b o ‘lishi  kerak.
17

6
d 
5d 
7 5
° 
6
d 
5d
<----►
  <----►
  ■*75° 
* 
>  * Ja>
H h -t 
Hh
'
d ^  
>K
2
d 
~^<2d
d> t  5d>x
2
d 
6^
 
.  2d  M .
U J E F L
Г
x   °2 
-,p0,5d _,
\ M
V
X
Y
A
j ,   №
$
№
2d  7d 
5d^< 
5d
w
x   > 
^
  ^
 
d ; <
1
 i  I j  c frf  oabdg
2d  ^  ^ 3d 
2d^  ^4d  2d
___
5d 
d^
  _
----- ^ 
----  
r j   j
 
----
> 
t 0.5d
 
4 .
7d>
p p p q s u y z   m
5d 
M , 
. 
3d. 
4d
- ^ 1
t ^
C
D
 
t
З Г С Б В   4И Ж Л У
с asp 65dyunu
5d
18

Kirill  alifbosiga  asoslangan  harflarning  yozilish  qoidalari:
19

Lotin  va  yunon  alifbosiga  asoslangan  harflarning  yozilish
qoidalari:
20

7.  G ,T ,R  bosh harflari A ,D ,L  harflari bilan yonm a-yon  (GA, 
TA,  RA va h.k.)  kelganida yoki  ayrim kichik harflar bilan yonma- 
yon   (G a,  G1  va  h.k.)  kelganida  ular  orasidagi  m asofa  harf 
chiziqlarining  y o ‘g ‘onligiga teng b o ‘lishi  kerak.
8.  Rim  raqamlarini  yozish  uchun  ayrim  lotin   im losidagi 
harflardan  va  ularning  q o‘shilmasidan  foydalaniladi,  masalan,
I,  V,  L,  C  va  h.k.
9.  Rim  raqamlarining  ostiga va ustiga chiziqlar chizib yoziladi, 
masalan,  I,  II,  III  va  h.k.
Bir  necha  rim  raqamlaridan  tuzilgan  son,  shu  sonlar  yig‘in- 
disidan iboratdir.
Bu yig‘indi  arab  raqamlarining  to ‘plamiga teng b o ‘ladi.
Masalan,  M}  1,  SM}  9,  LXX}  7,VIII}  8  -   bu  ifoda  1978  ni 
bildiradi.
1.4.  Titul  varag‘ining  bajarilishi
Konstruktorlik  hujjatda  buyumning  tuzilishi,  uni  tayyorlash 
uchun  zarur  m a’lumotlar,  nazorat  qilish  ishlashi  va  ta’mirlash 
ishlarini  ko‘rsatilgan  hujjatdir.
Bulardan  tashqari,  tushuntirish  xati  ham   konstruktorlik 
hujjatida bo‘ladi.
Bu  hujjatning  birinchi betida  tushuntirish xati  yozilgan b o ‘-
ladi.
Bu  yozuvda  loyihalanayotgan  buyumning  ishlatilish  sohalari, 
texnik  tasnifi,  tuzilishi  haqida  m a’lumot  hamda  ishlab  chiqilgan 
texnik qarorlar ko‘rsatiladi.
Tushuntirish  xati  A4  bichimli  qog‘ozda  quyidagicha  yozilgan 
b o ‘ladi  (namuna):
21

O‘ZBEKISTON  ELEKTROTEXNIKA VA 
ELEKTRLASHTIRISH  AGENTLIGI
«TASDIQLAYMAN» 
Kurxona bosh muhandisi 
Y.P.  Mahmudov 
201 
-vil  « 
»
Ilmiy texnika institutining 
bosh  muhandisi
A.V.Sobirov. 
201 
-yil  « 
»
SP-4  Asbob 
Tushuntirish  xati 
ABVG 411246.004PZ
KELISHILGAN
ISHLAB  CHIQILDI
Bosh texnolog
I.P.  Bo‘riyev 
Bo‘lim boshlig‘i
L.B.  Kattabekov
Sex boshlig‘i
V.A.  Salimov
Bo‘lim boshlig‘i
A.M.  Vohidov 
Laboratoriya boshlig‘i
V.N.  Siddiqov 
Guruh boshlig‘i
V.V.  Muhamedov 
Katta muhandis
A.G.  Aliyev
1.5.  Matn  hujjatlariga  qo‘yiladigan  talablar
Buyum larning  m atn  hujjatlarida  quyidagi  konstruktorlik 
hujjatlari b o ‘lishi  ko‘zda  tutilgan:
a) buyumning  geometrik  formasi  b o ‘yicha  nazariy  chizm alar 
va buyumlarning  chizma b o ‘yicha ketma-ket joylashtirilishi;
b)  detallarning  gabarit  o ‘lchamlari,  o ‘rnatish  va  joylashtirish 
o ‘lchamlari;
d) 
montaj  (ulash)  chizmasi  va  buyumning  ishlatilish  joyiga 
ulash  har  qanday  konstruktorlik  hujjati  ГОСТ  2.102-68  b o ‘yicha 
quyidagicha kodlanadi:
22

•  umumiy  ko‘rinishi  —  UK;
• yig‘ish  chizmasi  —  YCH;
•  tushuntirish  xati  —  TX:
ABVG 
342711 
001
— Buyumning  rotvxatga  olingan tartib  raqami
---------------- Buyumning  klassifikatsion  tavsifining  kodi
---------------------------- Ishlab  chiqarilgan korxona kodi
1.6.  Asosiy  yozuv  ramkasi.  Masshtablar
Har  qanday  chizmaning  asosiy  yozuvi  b o ‘ladi.  Asosiy  yozuv 
ramka  c h iz ig ‘iga  taqab,  form atning  pastki  o ‘ng  to m o n ig a  
joylashtiriladi.  Agar  chizma  11  formatga  (297x210  mm)  chizilsa, 
asosiy yozuv hamma vaqt formatning qisqa tomoniga joylashtiriladi 
(2-shakl):
Asosiy  yozuv  konstruktorlik  hujjatlarida  O ‘zD St  2.104-98  ga 
m uvofiq  bajariladi.  O ‘quv  chizmalaridagi  asosiy  yozuvlarning 
formasi  ishlab  chiqarish  chizmalaridagi  yozuv  formasidan  farq 
qiladi.  Shu sababli,  asosiy yozuvning o ‘rnini to ‘ldirishda o ‘ziga xos 
talablar  qo‘yiladi.  Asosiy  yozuv  5;  7;  3,5;  2,5  shriftlarda  yozish 
tavsiya  etiladi  va  quyidagi  o ‘lchamda  chizma  qog‘ozining  o ‘ng 
burchagiga 3-shaklda ko‘rsatilganidek bajariladi.
23

\t
, 
25 
, , 
30
,  15,
tv
\
>
Oo
70 
,
145
20
20
1
Chizdi Qambarov K 10.X.12
QISTIRMA
Tekshirdi Ikromov S. 12.X.12
Charm 
| 
1:1
№ 2
I
3-shakl.
Masshtablar  ( O ‘zD St  2.302-97)
A trofim izdagi  narsalarning  katta-kichikligi  bir  xil  emas. 
Masalan,  bino va inshootlarni kichraytirib  chizishga to ‘g ‘ri keladi. 
Ularning  tasviriy  standarti  formatdagi  listlarga  sig‘maydi.  Mayda 
detallarni,  masalan,  soat  mexanizmi  va  boshqa  asbob  detallarini 
esa ko‘pincha kattalashtirib  chizishga to ‘g ‘ri  keladi,  chunki  katta- 
lashtirilgan  tasvir  chizma  chizishni  osonlashtiradi  va  narsaning 
shakli  haqida yaqqolroq tasavvur beradi.  Ayrim  detallarning  chiz- 
malarini  o ‘z  kattaligida  tasvirlash  mumkin.
Masshtab  —  tasvirning  uzunlik  o ‘lchovlari  bilan  buyumning 
mos uzunlik  o ‘lchovlari  o ‘rtasidagi  nisbatdir.  Kattalashtirish mas- 
shtabini  ham,  kichiklashtirish  masshtabini  ham  ixtiyoriy  ravishda 
tanlash  mumkin  emas.
Chizmalarning  masshtablari  standartlashtirilgan.  Standartga 
muvofiq  quyidagi  masshtablar  qabul  qilingan.
Kichiklashtirish  masshtabi:
•  1:2;  1:2,5;  1:4;  1:5;  1:10  va  h.k.
Kattalashtirish  masshtabi:
• 2:1;  2,5:1;  4:1;  5:1;  10:1  va  h.k.
24

Natural  masshtab  1:1.
Eng  maqbul  masshtab  1:1  dir.  Bu  holda  tasvirni  chizish 
uchun  uning  o ‘lcham larini  qayta  hisoblash  shart  emas.  Shuni 
esda  tutish  kerakki,  tasvir  qanday  m asshtabda  ch izilm asin , 
chizmaga haqiqiy o ‘lchamlari, ya’ni tasvirlangan detalning o ‘lcham - 
lari  q o‘yiladi.  Masshtablarning  chizmalarda ishlatilishi 4-shaklda 
k o ‘rsatilgan.
M2:l
4-shakl. Masshtabning chizmada qo‘llanilishi: 
a  —  kichraytirilgan;  b  —  normal  (asli);  d —  kattalashtirilgan.
Sanoatning  hamma  tarmoqlarida  va  loyihalash  tashkilotlarida 
bajarilgan barcha  chizmalar  asosiy yozuvlar bilan  beriladi.  Asosiy 
yozuv buyumning ish chizmasida bajariladi va chizma qog‘ozining 
pastki o ‘ng burchagiga joylashtiriladi. Asosiy yozuvlar konstruktorlik 
hujjatlarining  turiga  qarab  O ‘zD S t  2 .1 0 4 -9 8   da  belgilangan 
formalarda bajariladi.
Oliy va o ‘rta maxsus bilim yurtlarida barcha o ‘quv chizmalarini 
bajarishda  O ‘zD S t  2.104-98  da  tasdiqlangan  asosiy  yozuvdan 
foydalanish tavsiya  etiladi.
Asosiy  yozuv  grafalarida  quyidagi  m a’lumotlar  keltiriladi:
l-ustunda — buyumning nom i bosh kelishikda birlikda yoziladi, 
masalan,  tishli  g ‘ildirak nomlar yozuvi b o ‘lib,  bir  qatordan  ikkin- 
chi  qatorga  ko‘chirish  mumkin  emas  va  nomning  oxiriga  nuqta 
belgisi  qo‘yilmaydi  (5-shakl).
25

. 
2 0
  .
V 
V 
V 
185
5
, 
70 
_ . 
50
,7
10
23
15
1 0
15 ,  17
18
i
J
l
2
5
!n
14 15
16
17
18
1
Liter Massa Massh.
O‘zList
4
5
6
Jo
Provekt
Teksh.
O ‘qidi
List  7 Listlar 
8
11
12
13
2 0
9
»o|
1 0
r
Nusxa  ko‘chirdi 
19 
20 ''i
5-shakl.
2 -u stu n da  —  O ‘z D S t  2 .1 0 4 -9 8   b o ‘y ich a   hujjat  (buyum  
chizmasi)ning  belgisi;
3-ustunda  —  detal  materialining  nom i  (bu  ustun  faqat  detal 
chizmalarida to ‘lg‘aziladi);
4-ustunda —  chizmaning shartli ravishda harf bilan belgilangan 
literi,  o ‘quv  chizmalari  uchun  «U»  literi  belgilangan;
5-ustunda  —  buyumning  massasi;
6-ustunda —  chizma listining tartib raqami  (bitta listdan iborat 
b o ‘lgan  hujjatlarda  bu  ustun  to ‘lg‘azilmaydi);
7-ustunda — chizmaning umumuy listlari soni;  o ‘q chizmalarida 
chizma bitta listda tasvirlangan b o‘lsa, bu ustunda  1  raqami yoziladi;
8-ustunda  —  listlar  soni;
9-ustunda  —  o ‘quv  yurtining  nom i  va  talabalar  guruhining 
shifri  yoziladi;
10-ustunda  —  chizmaga imzo  chekkan  shaxs bajargan ishining 
xarakteri,  masalan,  loyiha  tuzdi,  maslahat  berdi,  chizdi,  qabul