Eng qadimgi davrlardan XIX asrgacha O‘rta Osiyoda tarbiya, maktab va pedagogik fikrlar tarixi Ma’ruzachi – professor A. S. Kaldibekova

Qadimgi turk yozuvi

Islom dinining tarqalishi va uning ta’lim-tarbiyaga ta’siri

• VII asrda Yaqin Sharq va O'rta Osiyo arablar tomonidan bosib olindi.
• Arablar islomni yoyish uchun o'zlari egallab olgan joylarda diniy maktablar ochdilar. Bu maktablada arab tilida o’qitildi va islom dinini orgatadigan fanlardan dars berildi.
• VII asrdan XIV asrning birinchi yarmigacha O’rta Osiyoda bir nechta turdagi ta’lim muassasalari (maktab, madrasa, qorixona, daloilxona) mavjud edi.
• Maktablar boshlang’ich ta’lim muassasasi hisoblanib, unda bolalar-ga yozish va o’qish o’rgatilgan, din haqida dastlabki ma’lumot-lar berilgan.
• Madrasalar yuqori turuvchi o’quv muassasasi hisoblangan, qorixona va daloilxona («Daloil al‑xayrot») quyi diniy xizmatchilarni tayyor-lagan.

Qur’on va xadis

• «Qur’on» - dunyo madaniyatining ulkan boyligi, barcha musulmon-larning muqaddas kitobi bo’lib, arab tilida «qiroat» ma’nosini angla-tadi. Qur’on 114 sura va 6632 oyatdan iborat. Qur’on kishilarni biro-darlikka, tinch-totuv yashashga, ezgulikka undaydi. Shuning uchun ham u katta axloqiy ahamiyatga ega.
• Islom olamida Qur’ondan keyingi o’rinda turuvchi hadislar ishonchli axloqiy manba hisoblanadi. Haqiqiyligi puxta o’rganib chiqilgan ishonchli hadislar sahih deyiladi. Hadisni to’plagan mualliflar muhaddis deb yuritiladi.
• Hadislarni to’plash ishlari VIII asrdan boshlangan. Dunyoga mashhur muhaddislar Abu Abdulloh Muhammad ibn Ismoil al-Buxoriy, Imom Muslim ibn Hajjoj, imom Nisoiy, imom ibn Majj’ Kazviniy, Abu Iso Muhammad as- Samarqandiy, imom at-Termiziylardir.

Sharq uygʻ onish davrida pedagogik fikrlarning rivojllanishi

• Markaziy Osiyoda ilk Uyg’onish davri IX-XII asrlarga to’g’ri keldi.
• O’rta Osiyoning arablar tomonidan istilo-sidai so’ng iqtisodiy, ijtimoiy munosabatlarda keskin o’zgarishlar sodir bo’ldi. O’rta Osiyoda fan va madaniyat taraqqiyotiga o’lkan hissa qo’shgan buyuk olimlar yetishib chiqdi.
• Sharq uyg’onish davrida sof pedagogik asarlar ham yaratilib, ta’lim-tarbiyada inson takomilining xususiy va umumiy metodlari haqida o’lmas ta’limoti bilan nom qoldirgan tarbiyashunos olimlar ham maydonga chiqdi.

• Jahon ilm-ma’rifatining buyuk nomoyondasi Muxammad ibn Muso al-Xorazmiy (783 -850) birinchilardan bo’lib, induktsiya, deduktsiya, sinov-kuzatish va sinov metodlariga asos soldi. Asarlari:«Al jabr va al-muqobala», «Hind arif-metikasi xaqida kitob», «Er satxini o’l-chash», «Quyosh soatlari to’g’risida», «Yaxudiylar tarixi va ularning bay-ramlarini belgilash» va b.
• Buyuk qomusiy olim Abu Nasr Forobiy (873-950) ta’lim-tar-biyaga bag’ishlangan asarlarida ta’lim-tarbiyaning muhumligi, unda nimalarga e’tibor berish zarurligi, ta’lim-tarbiya us-ullari va uslubi haqida fikr yuritadi. «Fozil odamlar shahri», «Baxt saodatga eri-shuv to’g’risida», «Ixso-al-ulum», «Ilm-larning kelib chiqishi», «Aql ma’nolari to’g’risida» kabi asrlarida ijtimoiy-tarbiyaviy qa-rashlari o’z ifodasini topgan.
• Buyuk qomusiy olim Abu Rayhon Beruniy (973-1048) inson-ning ma’naviy qiyofasidagi barcha axloqiy xislatlarni yaxshilik va yomonlik kabi ikki turga bo’ladi. Uning ta’limotiga ko’ra inson ka-molotida uch narsa muxim rol’ o’ynaydi: 1.Irsiyat. 2.Muhit. 3.Tar-biya. Asarlari:«Minerologiya», «Geo-deziya», «Hindiston», «Qa-dimgi xalqlardan qolgan yod-gorliklar», «Saydana» va b.
• Buyuk qomusiy olim Abu Ali ibn Sinoning (980-1037 y.) bilim, iroda va insonning rivojlanish jarayonidagi maqsadga intiluvchanli-gi, atrof mu-hit ta’siri, axloqiy va mehnat tarbiyasi, muomala san’ati, bolalarni jamoada o’qitish haqidagi g’oyalari muhim hisoblanadi. Asarlari: «Tadbir al-Manozil», «Tib qonunlari» «Axloq haqida riso-la», «Burch haqida risola», «Al-konun», «Ishq hakida risola», «Xay ibn-Yakzon», «Donishnoma» va boshqalar.