ҚƏнигелик шеберлик

Ёg’ochga ishlov berish bwyicha kollejdagi asboblar 

 

Bu va bundan keyingi boblarda wquvchilar darslarda va darsdan keyingi vaqtlarda 

qilishi mumkin bwlgan kollej asboblari tavsiflangan. “Kollej asbobi” degan atamada nimani 

tushunmoq kerak? Avvalo bu asboblarning kollej(maktab)ning IX sinflari wquvchilariga, yani 

1-kursida bwlganlarga mos kelishi tushuniladi. 

Wqituvchilar kollejlarga meh’nat talimi joriy qilinishi bilanoq asboblarni 

takomillashtirish bilan shug’ullana boshlaydilar. Odatdagi asboblarning wlchamlarini 

kichraytirib, ular konstruktsiyasiga wzgartirishlar kiritib, ular wquvchilar uchun eng qulay ish 

sharoitlari yaratishga h’arakat qildilar, bular esa, avvalo. yaxshi va qulay asboblardir. 

Hozirgi vaqtda olimlar va wqituvchilarning tavsiyalari bilan sanoat bazi asboblarni 

bolalar uchun maxsus ravishda chiqarmoqda. Lekin texnika tobora rivojlanib bormoqda, 

asboblarning yangi turlari paydo bwlmoqda, ularga qwyiladigan talab oshmoqda, shuning 

uchun (butun texnik jixozlar kabi) asboblarning yanada yaxshilanish jaraёni davom etmoqda. 

Yangi kollej asboblarini izlanish ishi h’am davom etmoqda. 

Qwl meh’natiga mwljallangan asboblar aloh’ida etiborga loyiqdir. 

Eng qulay meh’nat quroli sifatida, wquvchilarning texnika va ashёlarga ishlov berish 

texnologiyasi bilan tanishishi shulardan boshlanadi. Asboblarni yaxshilash oson ish emas: 

ularning konstruktsiyalari minglab istedodli ustalarning asrlar davomidagi kuch-g’ayratlari 

qayta ishlangan. Ammo h’aёt, kundalik tajriba ularga ayrim wzgarishlar, takomillashtirishlar 

kiritishni talab qiladi. Yangi ashёlar yaratish va ularga ishlov berish texnologiyasining 

rivojlanishi bunday ishni bajarish imkonini beradi. Gap faqat asboblar (arralar, randalar va 

boshqalar) ning ananaviy konstruktsiyalari wquvchilarga moslashtirilganligida emas. Buning 

wzi etarli emas, chunki bunday ёndoshishida wquvchilarning ёsh xususiyatlari twla h’isobga 

olinmaydi. Vazifa shundan iboratki, asboblarga muayyan ёshdagi  wsmirlarning psixologik va 

fiziologik xususiyatlari h’isobga olingan jiddiy konstruktiv wzgarishlar kiritish lozim.  

Asboblarning konstruktsiyasi iloji boricha sodda va oson sozlanadigan bwlishi juda 

muh’imdir. Shunda wquvchilar ularni ish uchun mustaqil ravishda tayёrlaydilar, sozlay 

oladilar. Meh’nat qurolining tashqi kwrinishi h’am katta ah’amiyatga ega. Wquvchilar shu 

narsani sezganlarki, asboblarning jozibadorligi (shaklining maqsadga muvofiqligi, rangi) 

wquvchilarning ularga, bundan esa ishga h’am bwlgan munosabatini belgilaydi.  

Asbob qimmatining asosiy mezoni uning ishlash sifatlaridir. Ular asbobning faqat 

konstruktsiyasiga bog’liq bwlib qolmay, balki unga qarashga h’am bog’liqdir. Buni misollar 

bilan tushuntiramiz. Agar ёg’och randa letokiga qirindi tiqilib qolaversa, bu konstruktsiyadagi 

xatolikdir. Agar wsha randaning wzi bilan biz h’atto yupqa qirindini h’am qiyinchilik bilan 

randalasak, demak pichoq wtmas, buning sababi unga ёmon qaralganlikdadir. Ёki:  dastarra 

enlik chiziq bwylab arralaydi, buning ustiga u tiqilib qolaveradi, qwl bwg’imi arra ushlashdan 

toliqadi va kaftimiz qavaradi, demak arraning polotnosi h’am, dastasi h’am konstruktiv 

kamchilikka ega. 

Yaxshi asbobni boshqarish oson, uni tutish qulay bwladi. U mwljallangan texnologik 

operatsiyani eng kam kuch va vaqt sarflab aniq va toza bajarish imkonini beradi. 

 

Duradgorlik  randalarini kollejda tayёrlash 

 

Kollej wquvchilari uchun mwljallangan asboblarni qanday yaratilganligini randa 

misolida kwrib chiqamiz. Metall va kundali ёg’och randalardagi jiddiy kamchiliklar tufayli 

kollejga maqul randani yaratishga kirishamiz. 

Pichog’i ponali mah’kamlanadigan ёg’och randlarning sozlanishi murakkab. Buning 

ustiga wquvchilar pichoqqa twg’ri h’olat berish uchun pichoq va ponaga ёg’och twqmoq 

bilan qanday zarb berish kerakligini belgilashda qiynaladilar. Randaning ikkinchi kamchiligi 

shundaki, ishlaёtganda uning payrah’a chiqib ketadigan teshigiga qirindi tiqilib qolaveradi. 

Bu nov ywlida pona va pichoq oralig’idagi bwshliqga, qirindi tiqilib qolishi, uning pona va 

nov devori oralariga tushishi natijasida sodir bwladi. Uchinchi kamchilik – randani wng qwl 

bilan ushlashning noqulayligidir. 

Chwyan randaning tutish qulayroq, unga qirindi tiqilib qolavermaydi, kwrinishi h’am 

ancha zamonaviy. Lekin shunga qaramay uning sozlanishi murakkab va juda og’ir. Buning 

ustiga uning keyingi dastasi noqulay. 

Metall randa konstruktsiyasi wquvchilar uchun juda qwl kelar ekan va biz uni kollej 

randalari yaratishda asos qilib oldik (9 - rasm). Yuqorida qayd qilib wtilgan kamchiliklarni 

bartaraf qilish ywlini topish uchun biz uning konstruktsiyasini tah’lil qilib chiqdik va uning 

sozlanish murakkabligi, birinchidan, randa vaznining wta og’irligi (wquvchi uni tutib turishi 

qiyin), ikkinchidan, pichog’ini mah’kamlash uzelining kattaligi va sozlashda chap qwlda 

ushlab turish noqulayligi tufayli ekanligini aniqladik. Randa sozlanaёtganda chap qwl kafti 

bilan og’izchadan pastroqda tutiladi, pichoq va tilchasi esa katta barmoq bilan qisib turiladi. 

Randani kwz bilan barobar darajada tutib, wng qwl bilan pichoqning chiqib turish darajasi 

sozlanadi. Randaning chap tomon qirrasi pichoq va tilchani katta barmoq bilan tutib turishga 

h’alaqit qiladi. Orqa dastani wrganish uning balandlik jih’tdan kichik va shakli jih’atdan 

noqulay ekanligini kwrsatdi. 

 

9 – rasm. Ёg’och va metall kundali kollej randalari 

 

Standart randa konstruktsiyasini tah’lil qilish natijasida kollej randasida quyidagilarni 

wzgartirish zarurligini aniqladik: 

1)  randa massasini kamaytirish; 

2)  orqa dastaning qulay shaklini topish, uning wquvchilar kaftiga mos keladigan 

wlchamlarini aniqlash; 

3)  dastalar orasidagi qulay oraliqni aniqlash; 

4)  wquvchilar kuchiga javob beradigan pichoq kengligini topish; 

5)  taglikning boshi va oxiriga nisbatan og’izchaning optimal h’olatini belgilash; 

6)  katta barmoqning chap tomondan pichoqqa etishi qulay bwlishini taminlash; 

7)  pichoqning mah’kamlanishini soddalashtirish. 

Randaning shakli va ketingi dastasining wlchamlarini aniqlash yuzasidan olib borilgan 

izlanishlar chizmada keltirilgan kwrinishga olib keldi (10-rasm). Kichik randalarning dasta 

markazlari wrtasidagi oraliq 160-175mm, katta randalarnikida esa 175-190mm atrofida 

bwlishi kerak (11-rasm). 

Og’izchalari h’ar xil joylashtirilgan kwpchilik randalarni taqqoslab sinash og’izchani 

randa uchigacha bwlgan masofasi randa kundasi uzunligining 33-45%ni tashkil qilishi kerak 

(40-45% bwlsa yanada yaxshi), degan xulosa chiqarishga imkon berdi. Kollej(maktab) 

randasining birinchi namunasi 1961 yilda ishlab chiqilgan edi. Shundan keyingi yillar 

davomida u takomillashib bordi. Hozigi paytda pichog’ining mah’kamlanishi va sozlanish 

usullari h’ar xil bwlgan ёg’och va metall randalarning bir necha konstruktsiyalari mavjud. 

Biz bu konstruktsiyalarni yaratar ekanmiz kollej randasini faqat yaxshi asbob qilishga 

emas, balki wquvchilar uchun yaxshi wquv obekti qilishga h’am h’arakat qildik. Tayёrlash 

texnologiyasini programmalar va 2-3 kurs wquvchilarining imkoniyatlariga muvofiq ravishda 

ishlab chiqdik. Har bir randa uchun texnologik xarita tuzilgan. 

 

 

 

 

 

 

 

10--rasm. Randalarning keyingi dastalari: 

a – 2-kurs wquvchilari uchun; b – 3-kurs wquvchilari uchun. 

 

 

 

 

 

 

11-rasm. Randalarda dastalarini wzaro joylashuvi 

 

 

 

 

 

 

5-mashg’ulot 

Kollej ustasining ёg’och randasi 

 

Bu yangi konstruktsiyadagi randadir. Boshqa barcha ёg’och randalardan u xuddi metall 

randadek old va ketingi dastalari bilan farq qiladi. Pichog’i esa metall tayanchga vint bilan 

qotiriladi. Randa kundasi yupqa (16-20mm) twg’ri burchak panel shaklida tayёrlangan. 

Dastalari panelga ponachalar ёrdamida elimda qotiriladi. Tayanch skobasi esa ikkita burama 

mix bilan mah’kamlanadi. 

Randani sozlash oson, tutishga qulay, engil, ishlatilaёtganda qirindi tiqilib 

qolavermaydi. 

Randaning ikki tipi ishlab chiqilgan: biri 2-kurs wquvchilari uchun, ikinchisi 3-kurs 

wquvchilari uchun. Ularning konstruktsiyasi  bir xil bwlib, faqat kunda, dastalarining 

wlchamlari va pichoqlarining kengligi bilan farq qiladi. 

2-kurs wquvchilariga mwljallangan randa kundasining uzunligi 230mm va kengligi 54 

mm. Pichig’ining eni 30 mm. Bu randani biz kichik randa deb ataymiz va K h’arfi bilan 

belgilaymiz. 

3-kurs wquvchilariga mwljallangan randa kundasining uzunligi 250mm va kengligi 

60mm. Pichog’ining eni 35mm. Bu randaning dastalari h’am wlchamlariga kwra kichik 

randaga qaraganda kattaroq. 

Ёg’och randani tayёrlash jaraёnida quyidagi mavzularni wrganish mumkin: 

1. Konstruktorlik va texnologik rejalashtirish, yani detallarni tayёrlash izchilligini va 

yig’ish jaraёnini rejalashtirish. 

2. Rejalash (rejalash asboblari va shablonlarga qarab, ёg’och va metallga). 

3. Ёg’ochni arralash va randalash. 

4. Ёg’ochni teshish (qwlda va mexanik ravishda). 

5. Ёg’ochga ishlov berish tokarlik dastgoh’ida ёg’ochni ywnish. 

6. Ёg’och detallarni elimda va shiplarda biriktirish. 

7. Ёg’ochga pardoz berish. 

8. Bukish, arralash, dastarrada qirqish va metallarni parmalash bilan bog’liq 

operatsiyalarni takrorlash. 

9. Tashqi va ichki rezba ochish. 

10. Pwlatga termik ishlov berish. 

11. Tokarlik-vint qirqish dastgoh’ida ishlash. 

12. Buyumlarni yig’ish va pardozlash. 

Yuqorida keltirilgan mavzular rwyxatidan kwrinib turibdiki, randa tayёrlash ishi 2-kurs 

dasturiga  mos keldi. Shuni aytish kerakki, buyum detallari wzining murakkabligi va 

tayёrlanishining sermashaqqatligi bwyicha bu sinf wquvchilariga mos keladi, chunki 

texnologiyada murakkkab bwlmagan operatsiyalar kwzda tutilgan. 

2-kurs wquvchisi randani 12 mashg’ulotda tayёrlashi mumkin. Detallarni tayёrlash 

uchun ajratiladigan vaqt quyidagi tartibda taqsimlanadi: 

kunda – 2 mashg’ulot; 

keyingi dasta – 2 mashg’ulot; 

old dasta – 1 mashg’ulot; 

randani yig’ish – 1 mashg’ulot; 

tayanch-skoba – 1 mashg’ulot; 

gayka va pichoq – 2 mashg’ulot; 

vint – 1 mashg’ulot; 

jilolash va randani sinab kwrish – 1 mashg’ulot. 

Bazan tajribada rejalashtirilgan muddatga amal qilinmaydi. Masalan, wquvchilar kunda 

va keyingi dasta uchun ikkita emas, balki, uchta mashg’ulot sarflashlari mumkin. Aksincha 

metall detallarni ular kwpincha tezroq bajaradilar. Shu sababli mazkur buyum uchun biz bitta 

rezerv mashg’ulotni nazarda tutamiz. 

Old dastalarni yasash kabi vintlarni yasashni darslarda va darsdan tashqari vaqtda grafik 

bwyicha tashkil qilamiz. 

Randa yasashni zarur metall detallarga ega bwlib, ёg’ochga ishlov berish ustaxonasiga 

wtish uchun (shu erda buyum yasash ishi oxiriga etkaziladi) metallga ishlov berish 

ustaxonasida boshlaymiz. 

Kwp yillik tajriba randaning ёg’och qismini tayёrlashdan oldin wquvchilarga kunda va 

dastani  ёg’ochning yumshoq navidan tayёrlash yuzasidan mashq tarzidagi topshiriq berish 

maqsadga muvofiqligini kwrsatdi. Bu wquvchilarning detallarni teshish, old dastasini ywnib 

yasash, keyingi dasta tayёrlash va bu detallarni biriktirish tajribasiga ega bwlishi uchun kerak. 

Oldindan qilinadigan bunday mashq randa tayёrlash texnologiyasini yaxshiroq tushunishga 

ёrdam beradi va randani qattiq nav ёg’ochdan yasash uchun yaxshi tayёrgarlik bwlib xizmat 

qiladi. 

Kwrib chiqilaёtgan qwl asbobi tayёrlash ishlarini tashkil qilishda wquvchilarning yarim 

yillik bwyicha ustaxonalardagi mashg’ulotlari izchilligi katta ah’amiyatga ega bwladi: 

masalan, agar ular birinchi yarim yillikda metallga ishlov berish ustaxonasida ishlasalar, 

ёg’ochga ishlov berish ustaxonasiga ular tayёr metall detallar bilan keladilar. Bu qulay, 

chunki  ёg’och detallar tayёrlangandan keyin randani darh’ol yig’ish mumkin. Agar 

wquvchilar birinchi yarim yillikda ёg’ochga ishlov berish ustaxonasida ishlasalar, u h’olda 

ular uchun metall detallarni boshqa sinf wquvchilari tayёrlab berishlari mumkin. Masalan, 

skobalarni 2-kurs wquvchilari, pichoq, gayka, vintni esa metallga ishlov berish ustaxonasida 

ishlaёtgan boshqa kasb wquvchilari tayёrlaydilar.  İshni bunday tashkil qilishning maqsadga 

muvofiqligi shundan iboratki, randalarni tayёrlash ikki yarim yillikka chwzilib ketmaydi va 

wquvchilar wz meh’natlari natijasini tezroq kwradilar. 

Wz-wzidan malumki, shaxsiy tarzda ishlaёtganda randa tayёrlashga ketadigan vaqt kwp 

bwladi, lekin muh’imi shundaki, bunda bir xil meh’nat turlari bwlmaydi: bunda wquvchilar 

turli xil ishlarning butun bir kompleksini bajaradilar, bular esa, avval aytib wtilganidek, dastur 

talablariga mos keladi. 

 

Mashg’ulotlarni tashkil qilish 

 

Duradgorlik ishlari. Birinchi mashg’ulotni wquvchilarni kelgusida qilinadigan ishlar 

bilan tanishtirishdan boshlaymiz. Ularni qiziqtirish uchun quyidagi usuldan foydalanamiz. 

Bolalarni wqituvchining ish wrni atrofiga yig’ib, yangi randani kwrsatamiz, keyin 

wquvchilardan birortasiga dastlab shu randa bilan, keyin eski randa bilan ishlab kwrishni va 

yangi asbobning ish sifati h’aqida wz fikrini bildirishni tavsiya qilamiz. Wquvchilar, albatta, 

yangi randani afzal kwrishadi, chunki u eskiga qaraganda faqat ish sifati biln emas, balki 

chiroyliligi, bejirim shakli bilan h’am afzlroqdir. 

Wqituvchining ustaxona uchun bunday randalar tayёrlash h’aqidagi taklifi, odatda, 

quvonch va ishtiёq bilan qarshi olinadi. 

Shundan swng wquvchilarni mashq tariqasida avval yumshoq ёg’ochdan randa detallari 

tayёrlash zarurligiga ishontiramiz. Keyin butun ishning mazmuni va muddati h’aqida 

gapiramiz, mazkur mashg’ulotning amaliy qismini tushuntiramiz va kwrsatamiz. 

Birinchi mashg’ulotning ish h’ajmi katta emas: wquvchilar kunda xomakisini 

tayёrlashlari, yani uni wlchamga, gwniyaga qarab randalab zix chiqarib olishlari, rejalari 

kerak. 

İkkinchi mashg’ulot “Ёg’ochni wyish” mavzusini wrganishga bag’ishlanadi. 

Wquvchilarni iskanalar, ularning tuzilishi bilan tanishtiramiz, wyish usullarini kwrsatamiz. 

Bunda, albatta ishlaёtganda rioya qilinishi kerak bwlgan meh’nat h’avfsizligi qoidalariga 

etibor beramiz. Namunada novni wyish va ketingi dasta shipi uchun teshik ochish ketma-

ketligini namoyish qilamiz. Wquvchilarning mustaqil ishlari paytida topshiriqni 

bajaraёtganlarida mumkin bwladigan xatoliklarning oldini olish va qwllarining 

shikastlanishiga ywl qwymaslik uchun ularning h’arakatlarini diqqat bilan kuzatib turamiz. 

Uchinchi mashg’ulotda ёg’ochni tokarlik dastgoh’ida ishlashni boshlaymiz. Birinchi 

darsni butunlay tokarlik dasgoh’ining tuzilishi, xomakilarni mah’kamlash usullari, tokarlik 

iskanalarining ishlash usullari bilan tanishtirishga ajratamiz. Bunda meh’nat h’avfsizligi 

qoidalarini tushuntirishga aloh’ida etibor beramiz. 

Bu mashg’ulotning ikkinchi darsida wquvchilarning yarmi novni wyish va kundada 

teshik ochish bilan shug’ullanishda davom etadilar, qolgan yarmi esa wqituvchi rah’barligida 

buyum yasashning tegishli usullarini wrganishga kirishadilar. 

Twrtinchi mashg’ulotda wqituvchilarning bu kichik guruh’lari ish wrinlarini 

almashadilar. 

Uchinchi va twrtinchi mashg’ulotlarning maqsadi – wquvchilarni tokarlik iskanalari 

bilan ishlash usullari bilan tanishtirishdir. Tokarlik ishlari keyingi barcha mashg’ulotlarda 

h’am davom etadi. Wquvchilar grafik bwyicha h’ar bir dastgoh’da ikki kishidan ishlashadi. 

Wyib yasashga wrgatish samarali bwlishi uchun wquvchilarning qatorasiga uchta 

mashg’ulotda dastgoh’da ishlashini nazarda tutamiz. Shunda ular uchinchi mashg’ulotda old 

dasta kabi murakkab detalni ishonch bilan yasaydilar. 

Ustaxonalarda ikkitadan beshtagacha dastgoh’ bwlishi mumkin. Dastgoh’lar beshta 

bwlganda wquvchilar buyumni yig’ish davriga old dastalarni yasashga ulguradilar. 

Dastgoh’lar soni oz bwlganda tokarlik ishlariga wrgatish jaraёnini qwshimcha mashg’ulotlar 

tashkil qilish ywli bilan tezlashtirish mumkin. Dastlabki mashg’ulotlardanoq tokarlik ishiga 

eng qobiliyatli wquvchilarni aniqlash va ular bilan darsdan tashqari vaqtda shug’ullanish 

kerak. Tegishli tayёrgarlikdan keyin bu wquvchilar keyinchalik wqituvchiga tokarlik ishlarini 

wtkazishda ёrdam beradilar. Darslarda ular ywriqchi(instruktor)lik vazifasini bajaradilar. 

Beshinchi va oltinchi mashg’ulotlarda wquchilar keyingi dastani tayёrlaydilar. Ularning 

konturini rejalash uchun tunukadan bir nechta andaza tayёrlanadi, wquvchilar ularga qarab 

detal konturining aniqligini tekshiradilar. Dastalar xomaki ishlanmasini 80-100 mm uzunroq 

olamiz, shunday qilinganda ularni ishlov berilaёtganda toshlarga qisib qwyish qulayroq 

bwladi. Oltinchi mashg’ulotda wquvchilar mashq tarzidagi randa tayёrlashni tugatadilar. 

Qilingan ishlarga yakun yasashda wquvchilar bilan birga eng kwp uchraydigan 

xatolarni aniqlaymiz, ularning sababini topamiz va keyinchalik wquvchilar ishda ularga ywl 

qwymasliklari uchun chora kwramiz. 

Ettinchi mashg’ulotda wquvchilar asosiy buyum – qattiq ёg’och turidan randa yasashni 

boshlaydilar.  İshni kunda yasashdan boshlaydilar. Ashёni tejash maqsadida va kalta detal 

yuzini yuqori aniqlikda randalash juda qiyin bwlganligi uchun uzunligi 1 metrcha bwlgan 

berilgan kesimda buk, shumtol ёki eman taxtachalarni (randalangan) oldindan tayёrlab 

qwyamiz. Wquvchilarning vazifasi xomaki ishlanmani gwniya bwyicha va aniq wlchamda 

twg’ri qilib qirqish, chetlarini tozalash, kunda elementlarini rejalash va novni wyishga 

kirishishdan iborat. 

Novni wyishda wquvchilar novning og’ish burchagi va enini nazorat qilish uchun 

andozadan foydalanadilar (12-rasm). Topshiriqning bu bosqichi juda masuliyatli, shuning 

uchun biz h’ar bir randada nov yasash aniqligini diqqat bilan tekshiramiz, agar kerak bwlsa, 

ishni vaqtida twg’irlaymiz. 

 

 

12-rasm. Ёg’och randada nov ywlagini nazorat qilish andozasi 

Keyingi, sakkizinchi mashg’ulotda mexanik wyish jaraёnini wrganamiz: wyish 

moslamasining tuzilishi va uni boshqarishni tushuntiramiz, shundan keyin wquvchilar 

ishtirokida dastgoh’ni sozlaymiz va wquvchilar maxsus tayёrlangan taxtachalarda detalni 

dastgoh’ga twg’ri wrnatish va wyishni mashq qiladilar. Keyin h’amma wquvchilar navbatma-

navbat wz kundalarida orqa dasta uchun uya ochadilar. Wquvchilar mexanik wyish qwlda 

wyishga qaraganda qanchalik unumliligiga amalda ishonch h’osil qiladilar: ular uyani iskana 

bilan butun dars davomida ochadilar, dastgoh’da esa bunga sanoqli minutlar ketadi. Shu 

mashg’ulotning wzida wquvchilar old dasta shipi uchun  teshik parmalaydilar. 

Twqqiz va wninchi mashg’ulotlarda wquvchilar keyingi dastani tayёrlaydilar. Xomaki 

ishlanma–namunada detalni tayёrlashni h’amma jaraёnini bosqichma-bosqich kwrsatamiz. 

Shipni uyaga ywnaltirish va dasta asosining kundada joylashish aniqligi qanday ah’amiyatga 

ega ekanligini aloh’ida takidlaymiz. Har bir wquvchi detal tayёrlash ishini tugatgandan keyin 

uning ishi sifatini tekshiramiz, agar kerak bwlsa, bor kamchiliklarni bartaraf etamiz. 

Wquvchilar wn birinchi mashg’ulotda randani yig’adilar. 

Bu paytga kelib h’amma zarur detallar, shu bilan birga metall detallar h’am tayёr 

bwlishi kerak. Lekin skoba-tayanch tayёrlangan bwlishi ayniqsa muh’im, chunki usiz randani 

yig’ib bwlmaydi. 

Randa quyidagi ketma-ketlikda yig’iladi. Oldin panel – kundaning h’amma yuzalari 

qumqog’oz bilan yaxshilab tozalanadi. Keyin burama mixlar ёrdamida unga skoba – tayanch 

mah’kamlanadi. Shundan keyin elim surtib dasta wrnatiladi. Bunday ketma-ketlikning 

tanlanishi tasodif emas. Agar oldin dasta mah’kamlansa, u h’olda ketinga dasta skobani – 

yig’ishning eng masuliyatli qismini – wrnatishga h’alaqit beradi. Skoba novga nisbatan 

shunday joylashishi kerakki, pichoq mah’kamlanganda h’osil bwlgan og’ma tekislik bitta 

twg’ri chiziqda ёtsin. Har h’olda bu tekislik sal bukilgan bwlgani yaxshi (13-rasm). Bunday 

h’olatda pichoq novning pastki qismiga va skobaning yuqori qismi oxiriga tayanib, 

randalanganda titramaydi. Agar pichoqning tayanch yuzasi bwrtgan bwlsa, u h’olda pichoq 

uchlari “osilib” qoladi va randalashda titray boshlaydi. 

Quyidagi h’ollarda pichoqning tayanch yuzasi notwg’ri h’isoblanadi: 

1) agar skobaning tayanch yuzasi burchagi novning og’ish burchagidan kichik bwlsa 

(13-rasm); 

2) agar skobaning tayanch yuzasi novning og’ish burchagiga twg’ri kelmasa (skoba 

oldinga ёki orqaga surilib qolsa). 

Pichoq uchun tayanch yuza sal egilgan bwlishligi uchun skobani tayanch yuzaning 

og’ish burchagi bilan taxminan 46

o

 bwlishiga ёki novni 44

o

 ga teng burchak ostida wyishga 

h’arakat qilish kerak. 

Wn ikkinchi mashg’ulotda randa ikki qatlam qilib nitrolok bilan qoplanadi. Lok 

qurigandan keyin (20 minutdan swng) randaga pichoq wrnatiladi va asbob ishlatilib kwriladi. 

Sinab kwrilgandan keyin randani yana bir marta (agar kerak bwlsa) mayda qumqog’oz bilan 

jilvirlanadi va ikki marta lok bilan qoplanadi. 

 

 

 

13-rasm. Pichoq uchun twg’ri ёki notwg’ri bajarilishiga doir misollar: 

yuqorida – pichoq uchun twg’ri bajarilgan tayanch yuza; 

wrtada – skoba burchagi 45

0 

dan kam – notwg’ri; 

pastda – nov ywlining burchagi 45

0 

dan ortiq. 

 

 

6-mashg’ulot 

Metall ishlari. Randaning metall detallari konstruktsiyasi va tayёrlanishi jih’atidan 

sodda. Yuqorida aytib wtilganidek, skobalarni 2-kurs  wquvchilari tayёrlaydilar. Pichoqlar, 

bosib turadigan vintlari va qwyilma gaykalarini 3-kurs wquvchilari tayёrlaydilar. 

Skoba.  İsh 2-3 kurslarda  ikki mashg’ulotga mwljallangan. ish tartibi texnologik 

xaritada baёn qilingan (3 (2)-ilovaga 4, 5 va 6 bosqichlarga qarang). Skoba – murakkab 

konstruktsiyadagi detal. Wqituvchilar chizmani va ish tartibini yaxshiroq tushunishlari uchun 

ularga qog’ozda ёyma chizishni, uni qirqib olish va bukishni tavsiya qilamiz. 

Oldindan g’ilinadigan bunday anig’rog’ tasavvur g’ilishlariga ёrdam beradi. Bukishni 

soddalashtirish uchun ikkita opravka g’ilinadi (35-rasm): bittasi-boshlanh’ich P-simon bukish, 

ikkinchisi-operatsiyani yakunlash uchun bukilgandan keyin skoba g’umg’oh’oz bilan 

tozalanadi. 

Pichog’ va gayka. Bu detallarni qg’uvchilar ikki mashh’ulotda g’ilishlari kerak. Oldin 

ular gayka yasaydilar. Uni tayёrlash uchun bitta dars etarli. Qg’uvchilar rezba ochishni 

kqprog’ mashg’ g’ilishlari uchun gaykaning g’arama g’arshi uchlarida ikkita rezbali teshik 

ochishlarini tavsiya g’ilamiz. Rezba g’irg’ishda qg’uvchilar kqpincha xatolikka yql 

g’qyadilar. Shuning uchun ikkinchi teshik zarur, chunki bunda qg’uvchiga birinchi teshikni 

g’irg’ishda yql g’qygan xatosini tuzatishga imkon beriladi. İkkinchi darsda ular pichog’ 

tayёrlashga kirishadilar: zagotovkani egovlaydilar, teshik parmalaydilar va dastarra bilan paz 

ochadilar.  İkkinchi dars pichog’ni toblashga bah’ishlanadi. Pech g’iziguncha qg’uvchilarga 

pqlatni termik ishlash va termik ishlarni bajarishda mewnat xavfsizligi g’oidalari wag’ida 

gapirib beramiz. Pech g’iziganda qg’uvchilarga pichog’ning ishchi g’ismini 20 mm gacha 

masofada tutib toblash jaraёnini kqrsatamiz. Keyin qg’uvchilar navbatma-navbat qz 

detallariga termik ishlov beradilar. Pichog’lar sovigandan sqng ularni g’ayrog’ toshda 

tarashlanadi. Bunda pichog’ning ishchi yuzasida chug’urcha wosil bqlib g’olmasligiga etibor 

beriladi, g’olgan g’ismi g’umg’oh’oz bilan tozalanadi. 

 

 

6 – mashg’ulot 

 

Kollej metall randasi. 

 

Tavsiya g’ilinadigan randa (texnologik xaritaga g’arang) malum standart metall 

randalardan keskin farg’ g’iladi. Bu randa ularga g’araganda ikki barobar engil (600-700 gr), 

sozlanishi oddiy tutishga g’ulay, buning natijasida ishlash oson. 

Randa g’uyidagi konstruktiv xususiyatlarga ega. Ketingi dastasi kundaga g’qyma gayka 

ёrdamida vint bilan g’otiriladi, pichog’ni tayanchga vint ёrdamida mawkamlanadi. Tayanchi 

plastmassadan tayёrlangan bqlib. Unga pichog’ni mawkamlovchi vint uchun gayka g’qyiladi. 

Oldingi dastasi burama mix bilan g’otiriladi. Bu shpilka va gayka bilan g’otiriladigan randaga 

g’araganda ancha oson, ayni vag’tda bu ancha ishonchli. Randalarning ikkita tip qlchami 

ishlab chig’ilgan: 2 va 3 bosqich wquvchilari uchun. Birinchi randa 45x45 mm li 

burchaklikdan g’ilinadi, pichoh’ining eni 30 mm bqlib, dastalari kichraytirilgan qlchamlarda 

bqladi. 2-bosqich qg’uvchilarga mqljallangan randa kundasi 50x50 mm li burchaklikdan 

g’ilinib, pichoh’ining eni 35 mm bqladi. 

Randa detallari war xil materiallar: metall, ёh’och va plastmassadan tayёrlanadi. Bu 

kollej dasturi talablariga mos keladi. 

Qg’uvchilar randani tayёrlash jaraёnida malakalarini takomillashtiradilar va g’uyidagi 

texnologik operatsiyalarga doir bilimlarini chug’urlashtiradilar: 

1. 

Rejalash. 

2. 

Dastarra bilan metalni g’irg’ish. 

3. 

Egovlash. 

4. 

Parmalash. 

5. 

Rezba g’irg’ish. 

6. 

Pqlatni termik ishlash. 

7. 

Metall bqyicha tokarlik ishlari. 

8. 

Ёh’och bqyicha tokarlik ishlri. 

Randa detallari qzining ish wajmi va ijrosining murakkabligi bqyicha qg’uvchilar bemalol 

uddalay oladigan ishdir. Buyumning texnologiyasi texnologik xaritalarda baёn g’ilingan 

(texnologik xaritaga g’arang). 

Kollej metall randasini tayёrlash ishlarini tashkil g’ilish. 

Wamma ishlar 12 mashh’ulotga mqljallangan. Detallarni tayёrlashga ketadigan vag’t 

g’uyidagicha tag’simlanadi: 

kunda –4 mashh’ulot; 

tayanch kundani bqyash-2 mashh’ulot; 

g’qyma gaykalar-1 mashh’ulot; 

g’isish vinti-1 mashh’ulot; 

pichog’-1 mashh’ulot; 

 

 

 

ketingi dasta-1 mashh’ulot; 

oldingi dasta-1 mashh’ulot; 

yih’ish va randani sinab kqrish-1 mashh’ulot.   

 

Gayka tayёrlash tokarlik vint g’irg’ish dastgoh’ida qyib yasash va rezba g’irg’ishni qz 

ichiga oladi. Dastgoh’lardagi ishlar grafik bqyicha boradi, lekin bir darsni qg’uvchilarni 

detallarni qyish bilan amalda tanishtirishga ajratamiz. 

“Rezba g’irg’ish” mavzusini biz qg’uvchilar gayka va tayanchga rezba ochishga 

tayёrlaёtganlarida qtamiz. Qg’uvchilar fag’at ichki rezba ochish kerakligiga g’aramasdan, biz 

ularni tashg’i rezba ochish bilan wam tanishtiramiz. War bir qg’uvchi  shpilka g’irg’ib olib 

(war ikki tomonidan 12-15 mm rezba ochishga) mashg’ g’ilish uchun besh millimetrli simdan 

50 mm dan beramiz. Bu mashh’ulotga ustaxona uchun kerak bqladigan detallar berish 

mumkin. 

Randa kabi murakkab va sermewnat buyum oldindan katta tayёrgarlik kqrishni talab 

g’iladi. Uslubiy ishdan tashg’ari mashh’ulotni moddiy taminlash bqyicha muayyan ishlarni 

g’ilishi kerak bqladi. Buning uchun biz talab etiladigan asboblar va ashёlar rqywatini tuzamiz. 

Bu rqywatga mazkur buyumga taallug’li bqlgan asbob va ashёlarni kiritamiz. Lekin dastgow 

va moslamalardagi ish qrinlari jamlanmasiga kiradigan asboblarni g’qshmaymiz.