Epidemiologiyadan

Bitlash (pedikulyoz) odamning qoni hisobiga kechadigan o’ziga xos 
parazitlik hodisasidir. Bitlashniig asosiy belgilari: 
1. Qichish, qichinish, ba’zilarda allergiya belgilari bo’lishi. 
2. Bitlarning tinmay chaqishi hamda ularning teriga ta’siri natijasida terining 
dag’allashishi. 
3. Melanodermiya - bitlarning so’lagi ta’siri natijasida hosil bo’lgan 
to’qimadagi qonash va yallig’lanish hisobiga sodir bo’lgan pigmentatsiya. 
4. Patak (yag’ir) juda kam uchraydigan, boshni qichish tufayli, soch 
tolalarining yiringli va serozli ajralmalarga yopishib so’ngra qotib kepak va 
bularning ostida nam qatlam hosil bo’lishidir. Qichinishlar, dermatit, ekzema kabi 
ikkilamchi teri kasalliklarini keltirib chiqaradi. Odamda kiyim-bosh va qov 
bitlarining uch turi mavjud. Kiyim-bosh bitlari toshmali tif, volin isitmasi va 
qaytalama tif kasalliklarida tarqatuvchi hisoblanadi. 
Kiyim bitlari katta epidemiologik xavf tug’diradi. Chunki ular toshmali va 
qaytalama tiflarning qo’zg’atuvchilari mavjud qonni so’rib olgach, 4-7 kundan 
so’ng qo’zg’atuvchini bemordan sog’lom odamga yuqtirish qobiliyatiga ega 
bo’ladi. 
Toshmali tifda qo’zg’atuvchi bit oshqozonning yoki ingichka ichagining 
epiteliy xujayralariga joylashib ko’payadi va najas orqali tashqariga chiqadi. 
Odamga toshmali tif va volin isitmasining yuqishi chaqishdan so’ng qichinish 
natijasida bo’lgan yulingan joylarda, bitning najasi tushganda yoki bitning o’zi 
ezib yuborilganda yuz beradi. Kiyimga o’tgan bitning najasida Provachek 
rikketsiyalari patogenlik xususiyati 3 oy va undan ko’p muddatgacha saqlanib 
turadi. 
Qaytalovchi tifda spiroxetalar qon orqali bitning me’dasiga, so’ngra tanasiga 
o’tadi. Tanasida spiroxetalari bor bit qichish paytida ezib yuborilganda ushbu 
spiroxetalar odam terisining yuza qatlamlariga va shilliq pardalariga o’tadi. 
Toshmali tif, qaytalama tif, volin isitmasi kabi bitlar orqali yuqadigan 
infeksiyalarning qo’zg’atuvchilari bitning urg’ochisidan naslga transovarial 
o’tmaydi. 
Qov biti amalda katta epidemiologik ahamiyatga ega emas. Ammo bosh va 

---

71 
kiyim biti singari kuchli qichish beradi. Shuning natijasida bemorning tinchligi 
buziladi. Kuchli qichinish natijasida paydo bo’lgan mayda tilinishlar tufayli har xil 
yiringli kasalliklar paydo bo’lishi mumkin. Odamda uning kiyimi, ko’rpa-
yostiqlarida va boshqa narsalarida bit bo’lishi Shu oilada yoki jamoada sanitariya-
ozodalik holati qoniqarsiz ekanligidan darak beradi. 
Bitlar-hashoratlarning qon so’ruvchi turkumiga kiradi, odam va boshqa sut 
emizuvchilarga ektoparazit (tashqi manqurt) hisoblanadi. 
Ushbu turkumning asosiy belgilari: tanasi ovalsimon yoki cho’zinchoq bo’lib, 
qorin va elka yo’nalishda yo’g’onlashgan kulrang jigar-rang tusda, yangi qon 
so’rgan bitlar qizg’ish qora rangga ega, boshi mayda bo’lib old tomoni 
ingichkalashgan ko’rinishli, besh bo’g’imli mo’ylovli, og’iz apparati sanchib 
so’ruvchi, ko’krak qismi silliq, qorin qismi 9-ta bo’g’imga bo’lingan, 
urg’ochilarida oxirgi qismi ikkiga ayrilgan, erkak bitlarda suyri shaklda bo’lib 
oxirgi uchta bo’g’im bo’ylab ustini xitin qoplagan, konussimon jinsiy a’zosi 
ko’rinib turadi. Oyoqlari kuchli besh bo’g’imli, tizzasi qabariq, panjasining uchida 
o’roqsimon shakldagi tirnoqlar bo’lib ular tizza qabarig’i tomon egilgan, o’z shakli 
bilan ombirni eslatadi va kiyimga yopishish imkonini beradi. 
Erkak bitlar urg’ochilarga nisbatan kam bo’ladi. Bitlar tuxum qo’yuvchi 
hashoratdirlar. Tuxumlari (sirka) uzinchoq-ovalsimon shaklli, tepa qismi tekis 
qopqoq bilan berkitilgandek, sarg’ish, oq rangli, pastki qismi bilan soch tolasiga 
yoki matoning ip uchlariga tuxum qo’yish paytida urg’ochi bitning ajralmalari 
bilan yopishgan bo’ladi. 
Rivojlanishning nojinsiy bosqichlari nimfalar - yetilgan bitlardan kichik 
jussasi, tashqi jinsiy a’zolarining yo’qligi bilan farqlanadi. Rivojlanishning 
tuxumlik davridan boshqa barcha bosqichlarida ho’jayin to’qimasi hisobiga 
yashaydi. 
Bosh biti soch tolasining teriga yaqin qismiga yopishgan bo’lsa, kiyim biti 
asosan kiyimda bo’ladi. Odamlarga bitlagan odam bilan muloqotda bo’lganda 
o’tadi. Masalan: bolalar jamoasida (bolalar bog’chasi, internat, lager), yo’lovchisi 
zich bo’lgan ulovda (transportda), kiyim, ko’rpa-yostiq, choyshab, taroq va cho’tka 
kabi ashyolardan bir necha kishi umumiy foydalanganda ham o’tishi mumkin. 
Katta yoshdagi odamlarga qov biti asosan jinsiy muloqot (yaqinlik) paytida, 
bolalarga kattalarning kiyimi, parvarish paytida o’tishi kuzatiladi. 
Bosh va kiyim bitlari tashqi ko’rinishdan bir-biriga juda o’xshash bo’lib bir 
oilaga mansubdir. 
Bosh biti boshning chakka, qanshar va tepa kabi sochli qismlarida yashab 
ko’payadi. Sovuqqa chidamsiz, tuxumi 5-9 kunda, o’rtachasi (lichinkasi) 15-17 
kunda yetiladi. Yetilgan bosh biti 27-30 kun yashaydi. Urg’ochisi bir kunda 2-7 
gacha, umri davomida 88 tadan 120 tagacha tuxum qo’yishi mumkin. Xo’jayin 
tanasini tark etgan bit bir kunga qolmay o’ladi. 
Profilaktik va qirg’in keltiruvchi choralarga muntazam badanni toza tutish 
(kamida har 7-10 kunda 1 marta cho’milish), ichki kiyimni va ko’rpa-yostiq 
jildlarini almashtirib turish yoki ularni kir bo’lib ketishiga yo’l qo’ymasdan yuvib 
turish, muntazam ravishda sochni oldirish va har kuni tez-tez sochni tarash, Shu 

---

72 
bilan birga ustki kiyim-boshlarni, ko’rpa-yostiqlarni, uy-ro’zg’or buyumlarni 
hamda xonalarni tozalikda ozoda saqlash kabi muolajalar kiradi. 
Bitning (qaysi bosqichdaligidan qatiy nazar) borligi aniqlanganda 
dezinseksiya o’tkaziladi, ya’ni odamning tanasidagi, kiyimidagi ko’rpa-
yostiqlaridagi va boshqa uy-ro’zg’or buyumlaridagi bitlar o’ldirilishi kerak. 
Bit va uning tuxumlarini yo’qotishda o’tkaziladigan dezinseksiyada mexanik, 
fizik va kimyoviy usullari qo’llaniladi. 
Bitlash darajasi kuchli bo’lmay, odamda (tuxumlari bilan birga 
hisoblanganda) 10 tacha bosh biti uchrasa, ularni yo’qotish uchun tishlari zich 
taroq bilan sochni tarash, sochni oldirish, tuk va junlarni qirish kabi mexanik 
usullarni qo’llash maqsadga muvofiqdir. 
Olingan sochlarni bitlari bilan birga yoqib yuborish maqsadida soch 
olinayotgan paytda kleyonka yoki qog’oz to’shab yig’iladi. 
Sirkalardan tozalash uchun sochlarni tarashdan oldin boshni yaxshilab yuvish 
hamda uni ichimlik sirkasi yoki 5-10% sirka kislotasining ilitilgan eritmasi bilan 
chayish kerak. So’ngra tishlariga sirka eritmasi shimdirilgan paxtalik pilik yoki ip 
o’tkazilgan mayda taroq bilan soch bit sirkasidan tozalanadi. 
Odam tanasida bit topilganda uning badani mochalka (surtgich) yordamida 
sovun surib issiq suvda yuviladi va bir yo’la ichki kiyimlar, ko’rpa-yostiq jildlari 
qaynatilib, qaynatilishi mumkin bo’lmagan kiyim-kechak va ko’rpa-yostiqlarning 
qaytarilgan joylariga issiq dazmol yurgiziladi. 
Odamning sochli va tukli joylariga karbofosning 0,15% suvli eritmasi (bir 
kishiga 10-50 ml), benzilbenzonatning suvdagi sovunli 20%li suspenziyasi (10-30 
ml), borat kislotasining 5% li surtmasi (10-25 %), kerosinning 10% suvli-sovun 
emulsiyasi (5-10 min) kabi insektitsidlar bilan ishlov beriladi. Bu ishlov berish 
payti 20-30 daqiqani tashkil etishi kerak. 
Insektitsidlar bilan ishlov berilgach va yuvilgach soch sirka kislotasining 5-
20% li suvli eritmasi bilan chayilishi lozim. 
Bosh va kiyim biti bilan bitlagan paytda kasalliklar o’chog’ida boshqa 
vositalar topilmasa sun’iy davo moddasi hisoblangan butadionni qo’llash tavsiya 
etiladi. Butadion qabul qilgan odam qoni bosh va kiyim bitlariga 14 kungacha 
zaharli ta’sir qiladi. Katta yoshdagilarga butadion ichishga ovqatdan so’ng ikki kun 
ichida 0,15 dan 4 mahal belgilanadi. Sutkalik miqdori 0,6 dan oshmasligi kerak, 4 
yoshgacha bo’lgan bolalarga butadion berilmaydi. 7 yoshgacha bo’lgan bolalarga 
butadion 0,05 dan, 8 yoshdan 10 yoshgacha 0,08, 10 yoshdan yuqori bo’lgan 
bolalarga 0,12 ichish tavsiya etiladi. Yuqoridagi miqdorni ikki kun davomida 
kuniga 3 mahal belgilanadi.