Эркаев Renessans indd

Янги Ўзбекистон: мўлжал – Учинчи Ренессанс
34
ҳисоб-китоблар қилди. Устурлобни такомиллаштириб, 
ислоҳ қилди. Ердаги ҳеч қандай мўлжал, белгиларсиз, 
яъни денгизда ёки саҳро ўртасида карвоннинг қаерда 
эканини, жойлашув координатларини ҳисоблаш усули-
ни фанга киритди. Миқёси Нилни яратиб, дарё сувини 
ўлчаш, шунга қараб мўл ҳосил учун етарли ёки етарли 
бўлмаслигини аниқлаш, табиатдаги сув айланмасини 
(Нил ҳавзасида) ҳисобини чиқарди. Лекин бу фақат 
илмий, географик ёки математик, физикавий янгилик 
бўлиб қолмасдан, шунингдек, давлат иқтисодиёти, 
яъни солиқ миқдорини белгилаш масаласи ҳам эди.
География (жўғрофия) фанининг табиат ҳодисалари,
иқлим ва ландшафтни баён қилувчи амалий маълу- 
мотлар тўпламидан, назарий илм-фанга айланишининг 
бошида Фарғоний турибди десак, муболаға бўлмай-
ди. Фарғоний ер координатлари ўлчовини ҳисоблаб, 
миқёси Нилни барпо этиб, амалий механика ва саноат
архитектура – қурилишига, геометрия, тригонометрия 
ва риёзиёт фанлари ривожланишига катта ҳисса қўш- 
ди. Гидрометреология фанини илк бор яратди.
Машҳур араб халифаси Ҳорун ар-Рашид Бағдод-
да «Байтул ҳикма» – «Ҳикматлар уйи»ни бунёд этган. 
Унга жаҳоннинг турли ўлкаларидан минглаб китоблар 
келтирилган ва араб тилига таржима қилинган. «Бай-
тул ҳикма» ҳозирги Фанлар Академиясининг илк кўри-
нишидир. У Ҳорун ар-Рашиднинг ўғли Маъмун дав-
рида ҳақиқий тадқиқот марказига айланди. Маъмун 
тахт тепасига келишидан аввал Хуросонда ноиб эди. У 
даврда Хуросон ноибининг тасарруфига ҳозирги беш- 
та Марказий Осиё давлатлари, Шарқий Эрон, Афғо-
нистон ва исломни қабул қилган Шимолий Ҳиндистон
кирар эди.
Маъмун пойтахти Марвда «Байтул ҳикма»га ўх- 
шаш марказ мавжуд бўлиб, унда ўлканинг энг буюк 

---

II. Аждодларимизнинг ислом цивилизациясига қўшган ҳиссаси 
35
олимлари, алломалари йиғилган эди. Маъмун хали-
фа бўлгач, уларнинг аксариятини ўзи билан Бағдодга
олиб кетади. Энди «Байтул ҳикма» илгаргидек кўпроқ 
таржима билан эмас, балки оригинал тадқиқотлар
билан шуғуллана бошлади. Туркистонликлар «Байтул 
ҳикма» тадқиқотчиларининг асосини ташкил қилди. 
Хоразмий ва Фарғоний ўз даврида «Байтул ҳикма»га 
раҳбарлик ҳам қилишган.
«Байтул ҳикма»да Хоразмий ва Фарғонийдан ташқа-
ри, Хоразмийнинг яна икки туғишган укалари, ота-ўғил 
Марвазийлар, ота-ўғил Марворудийлар, ас-Сараҳсий, 
Абу Машар Балхий, Аббос ал-Жавҳарий ва бошқалар 
хизмат қилдилар. «Байтул ҳикма» фаолиятини ўрган-
ган ғарб олими Г. Зутер унда фаолият кўрсатган мате-
матиклар ва астрономлар рўйхатини тузганда, маълум 
бўлишича, уларнинг деярли ҳаммаси (95 фоизи) Мар-
казий Осиё ва Эрондан бўлиб чиқди.
Юқорида келтирилган далилларнинг ўзиёқ аждод-
ларимиз ислом дунёсида илмий-тадқиқот, табиатшу-
нослик фанлари ривожланишида етакчилик қилганини 
кўрсатиб турибди. Аммо ҳали биз Абу Наср Форо-
бий (873–950), Абу Райхон Беруний (973–1048), Абу 
Али ибн Сино (980–1037) каби ўрта асрлар илмининг 
чўққилари бўлган қомусий даҳолар ҳиссаси ҳақида га-
пирганимиз йўқ.
Форобий нафақат ислом Шарқининг, балки Ғарб-
нинг ҳам Арастудан кейинги «иккинчи муаллими»
ҳисобланади. «Арасту бизга оламни тушунтириб бер-
ди, Арастуни эса бизга Форобий тушунтирди», деган 
қанотли ибора кенг тарқалган эди. Лекин Форобий-
ни фақат Арастунинг шарҳловчиси, тафсирчиси, деб 
бирёқлама, тор баҳоламаслик керак. У том маънода 
оригинал ижодкор, мутафаккир эди. У фалсафа ва уму-
ман жамиятшунослик илмини янги ғоялар, хулосалар 

---