Фалсафа 2-семестр Ражаббоев Равшанбек

Христиан дини гаълимотига нисбатан яқин таълнмотлардан яна бири нсоплатоиизм фалсафаси бўлган. Неоплатонизм Алск-сандрияда вужудга келган. Бу таълимотнинг биринчи тар-ғиботчиси Аммоний Саккас (174—242) бўлган. У христиан оила-сида вояга етган. Христиан черковининг оталаридаи бири Ори-ген ҳамда Плотин Саккасдан таълим олгаш1ар. III асрда 6у таълимотнинг энг йирик тарғиботчиси ТХтотин (205—270) бўлган ва унинг Рим салтанатида ёйилишига катта ҳисса қушган.
Неоплатонизмнинг абадий шаклланишини Порфирий (232— 305) ўз асарида амалга оширди. У Плотин асарлари асосида «Эннсада» номли назира ёзган. Бу асар бизгача етиб келган. Бу асарда дуализм эмас, метафизик монизм баён қилинади.
Неонлатончилар Мутлақ руҳни бутун борлиқнинг транс-це1шент — (ўхшамаган) тенги бўлмаган манба деб ҳисоблаб, ҳамма нарса илоҳий нурланиш — эманация туфайли вужулга келган дейдилар. Бу эманация инсоннннг яратилиши билан якун-ланади. Инсон онгли жонга ва танага эга. Бу таълимот бўйича, коинотнинг мақсади ягона илоҳий бошланғичдан келиб чиқ-қан, ҳамма нарса яна унга қайтиши керак. Фалсафа бу жарасн-нинг тезлашувига ёрдам беради. Олам тафаккур нури — мистик интуиция орқали хуло билан машғул бўлиши ва ҳамма нарса 1шмадан келиб чиққан бўлса, яна ўшанга қайтиши билан шу-ғулланиши керак. Мана шу жараснда вужудга келган жазава (экстаз)ни ҳаётнинг энт олий даражадаги лаззати деб билган-лар.
Диндан қайтган дсб машҳур бўлган император Юлиан ўзи-нинг қисқа муддатли (361—363) ҳукмронлиги даврида христи-анликнинг душмани сифатида неоилатонизмни қўллаб-қувват-лаган, уни ўз салтанагининг динига айлантиришга ҳаракат қил-ган. Бу таълимот христиан динининг юксак маънавий талабла-рини бажармаслик руҳида бўлган мушриклар диққатиии ҳам ўзига тортган. Албатга, бу таълимот христиан динида мисти-цизмнинг ривожита ҳисса қўшди. Неоплатонизм VI асрнинг бошларигача сақланиб қолди.
НЕОПЛАТОНИЗМ
Одатда неонлатонизм фалсафа тарихчиларининг таъкидлаш-ларича, бу мистик, диний фалсафа ва пессимистик таълимот-дан бўлак нарса эмас. Бу таълимот инқирозга юз тутган қулдор-лик тузумини акс этувчи таълимотдир. Неоплатонизм, айниқ-са, милодимизнинг III—V асрларида Рим имиерияси даврида кенг ривожланганди. Неоплатонизм антик даврда сўнгги яхлит фалсафий йўналиш ҳисобланган. Бу таълимот христианчилик ривожлангап ижтимоий даврла тараққий этган. Неошштоник оқимининг кўзга кўринган намояндаси Плотин (205—270) бўлган. Плотиннинг фикрича, мавжудликнинг асосини ҳиссиёт-дан, ақлдан устун турувчи ғайритабиий, илоҳий тамойил гаш-кил этади. Борлиқнинг барча шакллари унга боғлиқ. Плотин бу тамойилни мутлақ борлиқ ва уни билиш мумкин эмас, деб тушунтиради.
«Бу борлиқ бор, у худолир. Ундан ташқарида ҳеч нарса йўқ, у ўз-ўзига нисбагап айнандир». Табиат, Плотин фикрича, яра-тилган шюҳий тамойил орқали моддага сингиб боради. Скеп-тикларнинг нисбий диалсктикаси ҳар қандай конкретлиликни аниклашда муайяи ҳақиқат мезонига қарши чиқкан.
Скептиклар стоикларниш моҳият мазмуни тафаккур билан бирлашиши туфайли конкретликни ташкил қилади, деган фик-рига қўшилишган. Бироқ скептиклар бунга шубҳа билан қараш-1(Ш ва шунингдек, муайян конкретликнинг ҳаққонийлигига ҳам шубҳаланишган. Гсгсл ўзининг «Фалсафа тарихи» асарида сксп-тикларнинг бу таълимоти барча билимни субъективлаштири-шига айлантирган дейди.
Гарчанд скептиклар таълимоти кўп жиҳатдан билиш жараё-нининг мураккаб муаммоларини аниклашга ҳаракат қилган бўлсаларда, лекин объектив билишга нисбатан умидсизлик би-лан карашлик ва рад этишлик агностииизмга олиб борди.
Neoplatonizm (yoki Yangiaflotunchilik) falsafa tarixchisi Diogen Laersiy va mantiqchi Porfiriy ta'kidlashicha, Platon va Aristotel asarlarida ko'tarilgan falsafiy muammolamni o' rganishni davom ettirdi va jonlantirdi Neoplatonizm inqirozga yuz tutgan quldorlik tuzumini aks etuvchi ta'limotdir. Uning rivoji milodiy III-V asrlarda Rim imperiyasining tanazzuli va xristianlikning keng tarqala boshlagan davriga to g'ri keladi. Neoplatonizm antik davrdagi songgi yaxlit falsafiy yo nalishdir. Bu ta'limotning asosini Platon idealistik falsafasidagi ko'proq mistitsizmga yetaklovchi g'oyalar tashkil etgan.




Plotin (milodiy205-270yy.) - neoplatonizmning asoschisi bo'lib, qadimgi yirik faylasuflarning eng so'nggisidir. Uning hayoti Rim tarixining ayanchli davriga to'g'ri keladi. U tugilgan davrda armiya qudratli edi va amaldagi imperatorlarni pora evaziga taxtga o'tkazar edi; shu bilan birga ana shunday yo'l bilan ularni yoq qilardi. Bunday xatti-harakatlar esa chegara mustahkamligiga putur yetkazar edi. Bu esa shimoldan germanlar, sharqdan forslarni bosqinchilik harakatlariga yol ochib berardi. Urushlar va epidemiyalar imperiya aholisining deyarli uchdan bir qismini qirilib ketishiga olib keldi, aynan shu davrda oshib ketgan soliqlar va kamayib ketgan zahiralar dushman yetib borolmagan chekka hududlarda ham moliyaviy inqirozni yuzaga keltirdi. Ayniqsa, madaniyatning o'chog'i sanalgan shaharlar aziyat chekdi; o'ziga to'q fuqarolar_soliq_yig'uvchilardan qutulish maqsadida shaharni ashlab qochdilar. Plotin vafotidan keyingi davrdagina yana tartib o'rmatildi,_ imperiya_Diokletian_va Konstantinlar ko'rgan keskinchoralar natijasida saqlab qolindi.

Plotinning fikricha, mavjudlikning asosini hissiyotdan, aqldan ustun turuvchi g'ayritabiiy, ilohiy tamoyil tashkil etadi. Borliqning barcha shakllari unga bog'liq. Plotin bu tamoyilni mutlaq borliq deb ataydi va uni agl bilan bilish mumkin emas; uni fagat qalban bilish mumkin, deb tushuntiradi Plotin ta'limotiga ko'ra, xudo birinchi va yagona borliq bo'lib, undan asta-sekin, bosqichma-bosqich avval aql, so ngra ruh va undan keyin tabiat nurlanib chigadi. Buni u, yorug'likdan qorong'ulikka,mukammallikdan nomukamallikka qarab boruvchi emanatsiya jarayoni sifatida tasavvur etadi. «Yagona borliq bor, u Xudodir. Undan tashqarida hech narsa yo'q. u o`z-o'ziga nisbatan aynandirn. Tabiatda, moddiy dunyoda yuz berayotgan hodisalar Plotin fikricha, g'oyalar dunyosining n'ikosidir. Barcha ruhlar yagona oliy ruhdan paydo bo-lgan. Inson ruhi ilohiy ruhga qaytishi uchun moddiy manfaatlardan butunlay voz kechib, axloqiy hayotni takomillashtirishi lozim. Uning eng yuqori cho'qqisiga ekstaz holatida erishish mumkinligini ta'kidlash bilan birga, Plotin asketizm, ya'ni arkidunyochilik goyalarini ilgari surgan bo.lsa-da, do'stlik, insonparvarlik mehr-muruvvat, ilohiy, muqaddas qadriyatlamni uluglagan. Plotinning shogirdlari Porfiriy va Longin uning topshirig'i bilan zardushtiylik ta'limotidagi ziddiyatlari tanqid qiluvchi asarlar yozishgan . Forobiy yangi platonchilikni Plotin ruhida rivojlantirgan .