Фалсафий тафаккур тараққиёти босқичлари: Ғарб фалсафаси

Мегар мактаби-Суқротнинг шогирди Евклид томонидан милоддан аввалги IV асрда асос солинган. Намоёндалари-Евбулид. Диодор Крон

bet	5/7
Sana	03.11.2023
Hajmi	1.35 Mb.
	#1744151

1 2 3 4 5 6 7

Bog'liq
4-mavzu

Мегар мактаби-Суқротнинг шогирди Евклид томонидан милоддан аввалги IV асрда асос солинган. Намоёндалари-Евбулид. Диодор Крон.

Хусусиятлари

Мегарликлар олий мавҳум неъмат мавжуд бўлиб, аниқ изоҳлаб бўлмайдиган-Худо, ақл ҳаётий энергиядир. Олий неъматнинг қарама-қаршиси (мутлоқ ёмонлик) мавжуд эмас.

Фалсафий-назирий изланишлардан ташқари, мегарликлар фаол амалий фаолият олиб борганлар (аниқроғи софистика билан шуғулланганлар) ва «баҳсловчи» деб ном олганлар.

Мегар мактаби вакиллари (Евбулид, яъни парадоксларни) апорияларнинг муаллифи бўлганлар, (софизм билан қориштирмаслик керак).-«Уюм» ва «Кал» апорияси ёрдамида сон ўзгаришларининг сифат ўзгаришларига ўтиши диалектикасини тушунишга ҳаракат қилганлар

«Уюм апорияси» агар ерга дон ташланса ва унинг ёнига биттадан дон ташланиб борилса, унда қайси вазиятда бу ерда уюм ҳосил бўлади? Донлар йиғиндиси унга битта дон қўшилиши билан уюмга айлана оладими?

«Кал апорияси», Агар одам бошидан биттадан соч толаси туша бошласа унда қачондан у кал бўлади? Инсонни кал бўлишига олиб келувчи конкрет соч толасини аниқлаш мумкинми?

Атомистлар –ушбу фалсафа мактаби намоёндалари (Демокрит, Левкипп) оламнинг бошланғич асоси майда заррачалар-атомлардир деб ҳисоблаганлар. (Фалсафада Демокрит йўналиши Платоннинг йўналишига қарама - қаршидир).

Демокрит таълимотининг асоси

Бутун моддий олам атомлардан ташкил топган;

Атом-майда зарра, «оламнинг бошланғич асоси»;

Атом бўлинмас (бу ғоя фақат бизнинг замондошларимиз томонидан инкор қилинган);

Атомлар турли ҳажмга (энг майда, энг йирик) турли шаклга эга (эгри, қалқонсимон, айлана, узунчоқ ва ҳ.к.).

Атомлар орасида бўшлиқ билан тўлдирилган макон мавжуд;

Атомлар абадий ҳаракатда;

Атомлар хаосда ҳаракат қилади; нарсалар, тирик организмларда мавжуд бўлади, бўлинади, сўнгра бу атомлардан янги тирик организмлар ва моддий олам предметлари пайдо бўлади;

Атомларни ҳиссий билиш орқали «кўриш» мумкин эмас.

Арасту - (эрамиздан олдинги
384-322) буюк юнон файласуфи.

Арасту устози
Афлотуннинг ғоялар дунёси
тўғpисидаги қарашларига
эътироз билдирган

Унингча ғоя албатта бор, мавжуддир.
Ғоялар, ҳатто нарсалар ва
ҳодисалардаги жараёнлар
учун сабаб бўлади.

Ғоя, фикр, тушунча нарса
ёки ҳодисаларнинг
ўзида мавжуд бўлиши керак.
Ғоя (тушунча)лар нарсаларга
хос бўлган жиҳaтларнинг
умумийлигини акс эттиради.

Ҳар бир нарса ёки ҳодиса конкрет "шакл" ва "мазмун"га эга. Нарсаларнинг шакли ана шу нарса ёки ҳодисанинг моҳиятини белгилайди. Масалан, мисдан ясaлган шарни олайлик, унинг шарсимон (думалоқ,)лиги шакл бўлиб, мазмуни унинг мисдан ясалганлигидир.

Apacту фикрича:

биринчидан,
- олам ягона.
У руҳий ҳамда моддийдир.
Шу билан бирга реал мавжуддир

иккинчидан, - реал мавжуд дунёнинг нарсалари ва ҳодисаларининг моҳиятини нариги, Ғoялар дунёсини ўрганиш орқали эмас, оламнинг ўзини ўрганиш орқали англаб олишимиз мумкин

учинчидан, - билиш жараёнининг объекти қилиб мавҳум, абстракт
схемаларнигина эмас, балки нарсалар ва жараёнларнинг
ўзини қўйишимиз керак. Ана шундагина илм-фан реал
нарсаларни ўрганиши орқали маълум маъно касб этади

Аристотель Платоннинг шогирди, Александр
Македонскийннинг устози. Машҳур асарлари:
“Органон”, “Физика”,”Механика”, “Метафизика”,
“Руҳ ҳақида”, “Ҳайвонлар тарихи”, “Никомахова этикаси”,
“Сиёсат”, “Афина сиёсати”, “Шеърият”

Аристотелнинг фалсафий фалиятининг асосий босқичлари

Эр.ав. 367-347 й. –
Платон Академиясида
17 ёшдан ишлаган
ва унинг шогирди
бўлган (Платоннинг
ўлимига қадар)

Эр.ав. 347-335 й. –
Пелледа –
Македонский
давлатининг
пойтахтида шоҳ
Филипп таклифига
кўра, яшаб ижод
этган. Александр
Македонскийни
тарбиялаган.

Эр.ав. 335-322 й. –
ўзининг Литей
(перипатетик
мактаб) фалсафий
мактабига асос
солди ва у ерда
умрининг охиригача
ишлади.

Аристотель томонидан ажратиб кўрсатилган
фалсафа турлари фаолиятининг
асосий босқичлари

Назарий

Амалий

Мантиқ

Борлиқ муаммосини,
борлиқнинг турли
кўринишларини,
барча нарсанинг
мавжудлигини,
турли ҳодисаларнинг
сабабларини
тадқиқ этиш
(дастлабки “фалсафа”
номини олди)

Инсон фаолияти,
давлат тузилиши
тўғрисида

Шеърий

Аристотель
томонидан
фалсафанинг
тўртинчи қисми
сифатида
эътироф этилган.

Аристотель фалсафасининг тарихий аҳамияти

“Соф ғоялар” таълимотини танқид
қилиш орқали Платон
фалсафасининг бир қанча қисмига
ўзгартиришлар киритди

Мантиқнинг ривожланишига сезиларли
хисса қўшди (дедуктив методга тушунча
берди, хусусийдан умумийга, силлогизм
тизимини исботлади – икки ва ундан
ортиқ белгилар орқали хулосага келиш)

Олам ва инсон келиб
чиқишининг моддий
таърифини келтирди

Давлатнинг 6 турини эътироф этди
ва намунавий турдаги давлат –
политиянинг таърифини берди.

Категориялар орқали
борлиқнинг таърифини берди

Материянинг моҳиятини аниқлади,
10 фалсафий категорияни ажратди

Платоннинг “эйдос” (соф ғоялар) таълимотига Аристотелнинг танқиди

Аристотель борлиқ муаммосини кўриб чиқар экан, Платон фалсафасини танқид
остига олди, унга кўра, атроф-олам “нарсалар олами” ва “соф ғоялар олами”
ҳамда “нарсалар олами” ҳар бир нарса каби “соф ғяонинг” моддий кўринишидир.

Аристотелнинг фикрича, Платоннинг хатоси, у “ғоялар олами”ни реал оламдн ажартиб
кўрсатган, реал олам ўз хусусиятларига эга – ҳажм, ҳаракат, ҳаракатсизлик ва бошқалар.

Аристотелнинг фикрича, атроф-олам билан боғланмаган “соф ғоялар” мавжуд эмас,
уларнинг акси эса моддий оламнинг барча нарсалари ҳисобланади; фақат ягона ва аниқ
белгиланган нарсалар мавжуд.

Бу нарсалар “индивидуум” деб аталади (таржимада “бўлинмас”), яъни муайян от муайян
ерда мавжуд, “от” ғояси эмас, ёки аниқ жойда турган ўз хусусиятларига эга аниқ стул,
“стул ғояси” эмас, муайян ўлчамларга эга “уй ғояси” эмас уйнинг ўзи мавжую ва хоказо.

Индивидуумлар дастлабки нарса ҳисобланади,
индивидуумнинг тур ва шакллари эса иккинчи даражалидир.

Борлиқ “соф ғоя” (эйдос) ва унинг моддий акси бўлмаганлиги сабабли, борлинқнинг ўзи
Нима?, деган савол туғилади. Бу саволга Аристотель борлиқ тўғрисидаги фикрлари, яъни
Категориялар (қадимги грек тилида “фикр”) орқали жавоб беришга ҳаракат қилади.

Аристотелга кўра,
Категория – бу атроф-оламнинг энг юксак инъикосидир,
уларсиз борлиқнинг ўзи бўлиши мумкин эмас.

Аристотель томонидан ажратиб кўрсатилган 10 та категория,
улар борлиқ тўғрисидаги саволларга жавоб беради,
бунда биттаси борлиқнинг нималигига жавоб берса,
қолган 9 таси унинг хусусиятларини ёритади

Моҳият
(субстанция)

Миқдор

Сифат

Муносабат

Жой

Вақт

Жойлашув

Ҳолат

Ҳаракат

Изтироб

Аристотель фалсафасида давлат муаммоси

Платон каби Аристотель ҳам
давлатнинг номақбул
(тирания, ашаддий олигархия,
охлократия) ва мақбул шаклларини
(монархия, аристократия ва полития)
эътироф этади.

Аристотель фикрича, давлатнинг
энг яхши шакли – бу политиядир,
мўътадил олигархия ва ўрта
демократия аралашмаси,
“ўрта синф” давлати
(Аристотель орзуси)

Аристотель ажратиб кўрсатган
6 типдаги давлат

Аристократия

Монархия

Тирания

Ашаддий олигархия

Охлократия

Полития

Эллинизм
қадимги юнон фалсафасининг учинчи даври,
қадимги Римдаги ижтимоий-фалсафий
фикрлар билан бoғлиқ ҳолда ўрганилиши зарур

Лекин митраизм ижтимоий базасининг торлиги, ғоявий асосларнинг етарлича шакллантирилмаганлиги боис, IV аср ўрталарига
келиб христиан мафкурасидан мағлубиятга учради.

Рим империясининг Яқин Шарқдаги маданий марказларни
босиб олиш ҳисобига ўз ҳудудларини кенгайтириши
Рим салтанатидаги маънавий муҳитнинг ўзгаришига олиб келди.

Рим жамияти ўз идеалларини ўзи босиб олган тобе халқларнинг
маънавий муҳитидан излай бошлади. Унда дастлаб эрамизнинг
иккинчи асрида зардўштийликнинг алоҳида бир кўриниши
бўлган митраизм кенг тарқалди.

Ўрта асрлар Европасида фалсафий тафаккурнинг
ривожланиш хусусиятлари

Ғарб ва Шарқ фалсафий тафаккури XVI асргача ҳар бири ўз йўлида ривожланган: араб Шарқида ва
Испаниянинг араблар истило қилган қисмида фалсафага диннинг таъсири Европа ва Шарқий
Осиёдагидан камроқ бўлган. Бу даврда араб фани ривожланишда Европа фанидан анча илдамлаб кетган

Европа фалсафасида материализм ўрта асрларда Шарқдагидек
кенг тарқалмаган ва маданиятга кучли таъсир кўрсатмаган.

Илк ўрта асрларда фалсафий тафаккур ривожланишининг
асосий шакллари апологетика ва патристика бўлган

Апологетика ортидан «черков оталари»нинг фалсафий таълимоти – патристика (лот. pater – ота)
пайдо бўлган. Патристиканинг энг ёрқин вакили Гиппон (Шимолий Африка)даги
епископ Авлиё Августин (354-430)дир. У ўрта асрлар фалсафасига, шунингдек фалсафий
ижоднинг кейинги даврлардаги кўпгина вакилларига кучли таъсир кўрсатган.

Схоластика (юнон. schole – мактаб) – мактаб таълимида ҳукмронлик қилган
ва илоҳиётга тўла боғлиқ бўлган ўрта асрлар христиан фалсафаси.
XI асрда схоластик фалсафа доирасида номинализм ва
реализм ўртасида кураш авж олган

Ўрта асрлар Европасида фалсафий тафаккурнинг
ривожланиш хусусиятлари

Номиналистлар «универсалиялар нарсалардан
кейин вужудга келган номлардир»,
деган фикрни илгари сурганлар. Айрим нарсалар, масалан,
одамлар, уйларгина реалдир, «умуман инсон» ёки «умуман уй»
эса фақат сўзлар ёки номлар бўлиб, уларнинг ёрдамида
одамлар айрим предметларни умумлаштирадилар.

Реализм умумийликка нарсадан олдин пайдо
бўлувчи идеаллик сифатида
ёндашган, яъни амалда умумий ва якканинг алоқаси
тўғрисидаги идеалистик концепцияни ишлаб чиққан бўлса,
номинализм бу муаммони материалистик йўл билан
ечишнинг ўзига хос тимсоли бўлган.

Авлиё Августин (354-430)

Августин «ҳақиқий фалсафа ва ҳақиқий дин»ни
бир деб ҳисоблаган. Христианлик асосларини
у Платон фалсафасидан топишга ҳаракат қилган.
Унинг фикрича, Платон ғоялари – «бу ижодкор
ижодга киришиш олдидан юритган мулоҳазалар»дир.

Худо дунёни йўқликдан яратган.
Инсон паноҳ топишининг
асосий йўли унинг христиан
черковига мансублигидир.

Августин инсон фаолиятининг икки қарама-қарши
турини таҳлил қилади: биринчи – «дунёвий шаҳар»,
яъни «Худога нисбатан нафрат даражасига
кўтарилган ўз-ўзига бўлган муҳаббатга» асосланган
давлатчилик; иккинчи – «ўз-ўзига нисбатан
нафрат даражасига кўтарилган Худога бўлган
муҳаббат»га асосланган «илоҳий шаҳар».

Асосий асарлари:
«Илоҳий шаҳар»,
«Инсоний шаҳар»,
«Тавба»

Августин шахс
ва кишилик тарихи динамикаси
муаммоларини ечишга ҳаракат қилади.

Августин шахс эркинлиги
муаммосини илгари суради

Августин инсон субъектив тарзда
эркин ҳаракат қилади, лекин унинг
барча ҳаракатларини у орқали
Худо бажаради, деб ҳисоблаган.

Худонинг борлиғини инсоннинг
ўзлигидан, инсон тафаккурининг ўз-ўзи учун
ишончлилигидан келтириб чиқариш
мумкин. Августин шахс учун ўзликнинг
ролини кўрсатиб берди.

Антик файласуфларда «тарихийлик»
Тушунчаси мавжуд бўлмаган: юнонлар
дунёни эстетик жиҳатдан, мукаммал коинот
сифатида идрок этганлар. Августин
эса ўтмиш – ҳозирги давр –
келажакнинг ўзаро алоқасини
фалсафий жиҳатдан англаб
етишга ҳаракат қилган.

Уильям Оккам (тахминан 1300-1350) номинализмнинг йирик вакилларидан биридир. Унинг фикрича, яққол хиссий билимгина фактларнинг мавжудлигидан гувоҳлик бера олади. Уни ҳиссий интуиция деб атаб, билишнинг қолган икки талаби: тушунтиришнинг соддалиги (тежаш принципи) ва якка предметларнинг мавжудлигини тан олиш тамойили билан боғликлигини кўрсатишга уринади. Оккам фикрича, билишнинг вазифаси – якка предметларни тушуниб етиш. Универсалийлар (тушунча, ғоя) якка предметларга хос эмас, улар фақат онгда мавжуд.
Оккам зарурият бўлмаса, ақл билан ҳосил қилинадиган билимларни ўринсиз кўп ишлатиш керак эмас, деган тезисни илгари суради. Бу фалсафа тарихида “Оккам устараси” деган ном билан машхурдир.

Фома Аквинский
(1225-1274)

Асарлари:
«Теология йиғиндиси»,
«Фалсафа йиғиндиси»,
«Мажусийларга қарши йиғиндир»
“Подшолар бошқаруви ҳақида” .

Онтологияси:
борлиқ ҳам эҳтимол тутилган,
ҳам амалда мавжуд;
борлиқ - айрим нарсаларнинг
мавжудлиги, яъни субстанциядир;
материя - имконият,
шакл – воқелик

Материя шаклсиз мавжуд бўлмайди, шакл эса олий шаклга ёки «шаклларнинг шакли» - Худога боғлиқдир. Худо эса соф маънавий мавжудот. Шаклнинг материя билан бирикуви моддий дунё учунгина зарур. Боз устига материя (Аристотелдаги каби) пассивдир. Унга шакл фаол тус беради.

Фома Аквинский «илоҳий борлиқ»,
ҳамонки у ўз-ўзидан
равшан нарса эмас экан,
тафаккуримиз англашга қодир
бўлган нарсалар орқали
исботланиши лозим.
У Худо борлигининг ҳозирги
замон католик черкови ҳам
фойдаланувчи ўз далил-
исботини таклиф қилади.

Фома Аквинскийнинг
ижтимоий-фалсафий қарашлари

Шахс - «оқилона табиатдаги
энг олижаноб» ҳодиса,
Шахс ақл-заковат, сезгилар ва
ирода билан тавсифланади.
Ақл-заковат иродадан
устун туради.

Худони билишни Худога бўлган
муҳаббатдан кейинги ўринга қўяди,
яъни сезгилар, агар улар оддий
нарсаларга эмас, балки
Худога қаратилган бўлса,
ақлдан устун бўлиши мумкин.

Инсонга аввало ижтимоий мавжудот сифатида, давлатга эса халқ фаровонлиги ҳақида ғамхўрлик қилувчи ташкилот сифатида ёндашади. Ҳокимиятнинг моҳиятини ахлоқ, хусусан яхшилик ва адолат билан боғлайди ва ҳатто халқнинг адолатсиз подшоларга қарши бош кўтариш ҳуқуқи тўғрисида сўз юритади

Фома Аквинскийнинг ижтимоий-фалсафий қарашлари

Худо одамлар онги ва қалбига
жойлаган «табиий қонун» ва
черковнинг давлат ва
фуқаролик жамиятидан
устунлигини
белгиловчи «илоҳий қонун»
ҳақидаги муаммони ҳам
муҳокамага киритади.

Дунёвий ҳаёт бўлғуси маънавий
ҳаётга тайёргарликдир.
Подшонинг ҳокимияти олий –
маънавий ҳокимиятга бўйсуниши
лозим. Бу ҳокимиятни осмонда –
Исо Масиҳ, Ерда – Рим Папаси
бошқаради. Фома Аквинский
сиёсий ҳокимият шаклларини
муҳокама қилар экан,
Аристотель каби монархияни
афзал кўради.

Фома Аквинский фалсафаси XIV асрдан бошлаб
доминикан схоластларининг байроғига айланди,
XVI асрдан эътиборан иезуитлар томонидан тарғиб қилина
бошлади. XIX асрнинг иккинчи ярмидан бошлаб унинг
таълимоти ҳозирги замон фалсафий тафаккурининг
қудратли оқимларидан бири саналган неотомизм
негизига айланди

Ўрта аср теологик фалсафасининг кейинги фалсафа ривожидаги аҳамияти

Антик фалсафа, ўйғониш фалсафаси ва янги аср фалсафаси ўртасида боғловчи вазифасини бажарди;

Бир қатор антик фалсафий ғояларни сақлаб қолди ва ривожлантирди, чунки насронийлик таълимотининг антик фалсафаси асосида вужудга келди;

Фалсафанинг янги соҳаларга бўлиниб кетишига сабаб бўлди (антик фалсафа билан бутунлай қўшилиб кетган онтология – борлиқ ҳақидаги таълимотдан ташқари, гносеология – билиш ҳақидаги мустақил таълимот);

Идеализмнинг объектив ва субъектив қисмларга бўлинишига олиб келди;

Фалсафанинг келажакда эмпирик (Бэкон, Гоббс, Локк) ва рационал (Декарт) йўналишларининг вужудга келишига асос яратди;

Тарихий жараёнларни англашга қизиқиш уйғотди;

Эзгуликнинг ёвузлик устидан ғалаба қозониши ва қайта тирилишга ишонч, оптимизм ғоясини илгари сурди.

Ғарб Уйғониш даври фалсафаси

Ғарб уйғониш
фалсафасининг ри-
вожланишида учта
даврни ва шунга му-
вофиқ холда учта
оқим, йўналишни
фарқ қилиш
мумкин:

гуманистик (ант-
ропоцентрик)
давр - XIV аср
ўрталари – XV
аср ўрталари;

гуманистик (ант-
ропоцентрик)
давр - XIV аср
ўрталари – XV
аср ўрталари;

гуманистик (ант-
ропоцентрик)
давр - XIV аср
ўрталари – XV
аср ўрталари;

Уйғониш даврининг ижтимоий-сиёсий фалсафаси

Муаммолар

Давлат муаммоси;

Жамият тузилиши;

Черков, давлат институтлари ва диндорларнинг ўзаро муносабатлари

Асосий йўналишлар

Ислоҳатлар (Реформация) фалсафаси;

Сиёсий фалсафа;

Социалист-утопиячилар фалсафаси

Ислоҳотлар (Реформация) фалсафаси

Мақсадлари

Католицизм ислоҳоти;

Черков демократизацияси;

Худо, черков ва диндорлар ўртасида янада адолатли муносабатларни ўрнатиш.

Сабаблар

Феодализм инқирози;

Савдо-саноат буржуазияси синфининг вужудга келиши ва кучайиши;

Феодал тарқоқликнинг кучсизланиши, Европа давлатларининг кучайиши;

Давлат раҳбарлари ва сиёсий элитанинг Рим Папаси ва Католик Черковининг чексиз, миллий давлатлардан устун турувчи умум Европа ҳукумронлигидан манфаатдор эмаслиги;

Инқироз, Католик Черковининг маънавий парчаланиши, унинг халқдан ажралиб қолганлиги, ҳаётдан орқада қолиши, индульгенциялар бериш амалиёти;

Гуманизм ғояларининг оммалашуви;

Шахс ўз ўзини англашининг ўсиши, индивидуализм

Динсизлик, гусизм каби антикатолик диний-фалсафий таълимотлар таъсирининг кучайиши.

Асосий оқимлар

Халқ ҳаракати

Бюргер-евангелизм (унинг етакчилари –М.Лютер, У.Цвингли, Ж.Кальвин);

Энг машҳур гуманист-файласуфлар

Данте Алигьери
(1265-1321)
«Тангри комедияси» муаллифи

Франческо Петрарка (1304-1371) – «Ашулалар китоби», «Оламга нафрат» ва бошқа асрлар муаллифи

Лоренцо Валла
(1507-1557) «Асл эзгулик сифатидаги лаззатланиш ҳақида» асарининг муаллифи

Петрарка схоластикага зид бўлган ғояларни адабиётга, фалсафага ва маданиятга олиб киради

Инсон ҳаёти бир марта берилади ва у такрорланмасдир;

Инсон Худо учун эмас, ўзи учун яшамоғи лозим;

Инсон шахсияти жисмоний ва руҳий жиҳатдан эркин бўлиши керак;

Инсонга танлаш ва ўзини намоён этиш эркинлиги хосдир;

Инсон ўз кучига ишонган ҳолда баҳтга эришиши мумкин ва бунинг учун етарлича имкониятларга эга;

Ўлимдан кейинги ҳаёт мавжуд эмас ва мангуликка фақат инсонлар ҳотирасидагина эришиш мумкин.

Инсоннинг ички ва ташқи олами гўзалдир.

Инсон ўзини Худога бағишламаслиги ва ҳаётдан лаззатланиши лозим;

Неоплатонизмнинг энг машҳур намоёндалари

Николай Кузанский (1401-1464) – руҳоний, янгича фикр юритувчи шахс бўлган. Борлиқ ва билишнинг янгича талқ
инини илгари сурган.

Худо ва унинг мавжудотлари ўртасида фарқ мавжуд эмас (олам битта, Худо, атроф олам ва борлиқ ягонадир);

Худо “ягона” ва унинг яратганлари “чексиздир, улар минимум ва максимумдир (қарама-қаршидир), Худо ва унинг махлуқлари мос келганлиги сабабли минимум ва максимум ҳам мос келади;

Қарама-қаршиликларнинг мос келиши қонунияти кашф қилинди, улар мос келганлиги сабабли шакл ва материя ҳам мос келади (демак, моҳият ва борлиқ бир-бирига боғлиқ ва ягонадир);

Материя ва ғоя ягонадир;

Фаол чексизлик реал мавжуддир (барча нарсани ўзига қамраб олади);

Олам чексиздир, ибтидо ва интиҳога эга эмас, марказга эга эмас, Ер унинг маркази эмас;

Неоплатонизмнинг энг машхур намоёндалари

Джованни Пико дела Мирандола ( 1463-1494) «900 тезислар» эклектик асарида диний ва фалсафий таълимотларни бирлаштиришга ҳаракат қилди

Инсонни улуғлаш ва атроф оламдан ажратиб кўрсатиш. алоҳида реаллик сифатида эътироф этиш (фазонинг «тўртинчи олами» сифатида, элементар, осмон ва фариштавий);

Инсоннинг танлаш эркинлиги мавжуд эканлигини эътироф этиш;

Барча фалсафий таълимотларни бирлаштириш ва уларни мослаштириш орқали «олтин марказ»ни аниқлаш.

Натурфилософия (Сўнгги уйғониш даврида (XVI-XVII асрлар) Европада, айниқса, Италияда кенг оммалашган).

Натурфилософиянинг асосий ҳусусиятлари

Дунёга бўлган материалистик қарашни асослаш;

Фалсафани теологиядан ажратишга интилиш;

Теологиядан мустақил бўлган илмий дунёқарашни шакллантириш;

Дунёнинг янги тасвирини илгари суриш (Худо, табиат ва фазо ягонадир, Ер эса оламнинг маркази эмас);

Дунёни билиш мумкинлигини тасдиқлаш ва бунда биринчи навбатда сезгилар ва ақл ёрдамида (Худонинг ваҳийси ёрдамида эмас).

Джордано Бруно (1548-1600) Коперникнинг фалсафий ғояларини ривожлантирди ва чуқурлаштирди.

Қуёш – Ерга нисбатан марказда жойлашган, аммо коинотнинг маркази эмас;

Коинот марказга эга эмас ва чексиздир;

Коинот галактикалардан иборат;

Юлдузлар – Қуёшга ўхшаш осмон жисмлари ва ўз планета тизимларига эга;

Коинотда оламлар сони чексиз;

Коинотдан алоҳида ҳолда Худо мавжуд эмас. Худо ва Коинот – бир бутундир.

Барча осмон жисмлари уларда мавжуд барча нарсалар харакатланиш хусусиятига эга;

Галилео Галилей (1564-1642) Николай Коперник ва Джордано Бруно ғояларининг тўгрилигини амалда исботлаб берди.

Осмон жисмлари муайян траектория ва ўз ўқи атрофида айланишини исботлади;

Қуёшдаги доғларни ва Ой юзасининг манзарасини аниқлади;

Телескоп яратди;

Бошқа планеталар атрофидаги йўлдошларни кашф этди;

Жисмнинг тушиши динамикасини тадқиқ этди;

Оламларнинг кўплигини исботлади.

Галилей томонидан илмий тадқиқот услуби илгари сурилди

Гипотезани илгари суриш;

Кузатиш;

Гипотезани амалда рўёбга чиқаришни хисоблаш;

Гипотезани тажриба орқали амалда текшириш.

Никколо Макиавелли сиёсий фалсафаси

Хусусиятлари

Янгиланиш фалсафасидан
фаркли булиб(Худо, Черков ва
инсон уртасидаги муносабатларни
назарда тутади), сиёсий фалсафа
мавжуд давлатни бошкаришдаги
муаммоларни, инсонларга
таъсир килиш усулларни,
сийсий кураш усулларини
урганиб чикади;

Борликка реал муносабатга
асосланган Макиавелли фалсафаси,
куп урта аср ва ундан кейинги аср
сиёсатчилар фаолиятига кул келган.

Никколо Макиавелли (1469-1527) – италиялик (флоренциялик)
сиёсий арбоб, файлософ ва ёзувчи.

Макиавелли фалсафаси куйидагиларга асосланади

Агар хар бир инсон уз шахсий фойдасини кузласа, у холда жамиятда инсонларни
биргаликда яшаш имкони булмиди;

Инсонни килгиндиларини сабаблари, унинг эгоизми ва шахсий фойда олиш хисобланади;;

Инсон аввалдан ёвуз таббиатга эга булади;

Инсонни пас табиатини, эгоизмини кулга олиш максадида, давлатдек ташкилот
ташкил топади;

Давлвт бошлиги давлатни бошкаришда, инсонларни пас табиатини унутмаслини керек;

Правитель должен выглядеть щедрым и благородным, но не быть таковым в
действительности, поскольку при соприкосновении с реальностью данные качества
приведут к противоположному результату (правитель будет свергнут далеко не
благородными соратниками либо противниками, а казна –промотана);

Хукмдор хеч кайси холда инсонларнинг шахсий хаёт ва мулкига тажовуз килмаслиги керек;

Ватанни келгиндилардан озод килиш йулида ва мустакиллигини кулга киритишда хамма
услублар кул келади.

Социалист-утопистлар фалсафаси

Социалист-утопистлар фалсафаси

Хусусиятлари

Машхур
социалист-утопистлар

Социалист-утопистлар
фалсафаси мазмуни

Уш бу гоя тарафдорлари асосий
эътиборни ижтимоий низоларни
йук килиб, ижтимой адолатга
етакловчи идеал давлат ташкил
этишга каратганлар.

Томас Мор (1478 -1535) – утопик
социализм асосчиси. Сиёсат билан
шугуллангани учун, унга давлатнинг
хакикий муаммоларидан хабардор
булган. Парламент аъзоси, Умумий
палата раиси, Буюк Британия
лорд-канцлери булган.
( 1535 й. католицизм гояси тарафдори
булгани ва инглиз киролга Рим
Папасидан мустакил оларок инглиз
Черкови бошлиги сифатида тан олмай,
касамёд килишдан бош тортгани учун
катл килинган.

Уларни гоя ва карашлари
хакикатдан йирокда булгани учун,
уш бу фалсафа намоёндалари
тарихда социал-утопист номини
олишган.

Социал-утопистлар карашлари,
уша вактдаги ижтимоий
нохакликларга жавоб буллган.
Уларни карашлари Тикланиш
даври ва келажак дунёни
узгартиришга харакат килган
куп издошларга эга булган.

Томмазо Кампанелла (1568 -1639)

Томас Мор (I476-I535 й) Уйғониш даври фалсафасида янги ижтимоий-сиёсий ғоялар, жумладан, илк утопик таълимотларнинг асосчиларидан бири. Унинг асосий асари "Утопия"дир. Томас Мор фикрича, жамиятдаги барча иллатларнинг сабаби хусусий мулкчиликнинг ҳукмронлигидадир; жамиятда адолатсизликнинг ҳукм суриши кишиларнинг манманлик, мактончоқлик каби сифатлари билан боғлиқдир.

Томас Мор (I476-I535 й) Уйғониш даври фалсафасида янги ижтимоий-сиёсий ғоялар, жумладан, илк утопик таълимотларнинг асосчиларидан бири. Унинг асосий асари "Утопия"дир. Томас Мор фикрича, жамиятдаги барча иллатларнинг сабаби хусусий мулкчиликнинг ҳукмронлигидадир; жамиятда адолатсизликнинг ҳукм суриши кишиларнинг манманлик, мактончоқлик каби сифатлари билан боғлиқдир.
Томазо Кампанелла (I568-I639) италиялик хаёлий социалистдир. Ўзининг "Қуёш шаҳри" асарида адолатли жамият тўғрисидаги ғояларни илгари сурган. Кампанелла, хусусий мулкчиликка, жамиятнинг кескин табақаланишига, зулм ва адолатга қарши бўлган. У бир бутун ҳаёлий адолатли жамият қуриш тўғрисида фикр юритиб, инсониятни ягона давлатга бирлаштиришга, миллий, диний қарама-қаршиликларни бартараф қилишга даъват этган.

ЯНГИ ДАВР ФАЛСАФАСИНИНГ
ТАБИИЙ-ИЛМИЙ АСОСЛАРИ

XVII асрдан бошлаб табиатшунослик жадал суръатлар-
да ривожланади. Денгизларда кемаларнинг юриш
эҳтиёжлари астрономиянинг ривожланишини,
шаҳарсозлик, кемасозлик, ҳарбий иш – математика
ва механиканинг ривожланишини белгилайди.

Э.Торричелли ҳаво босими мавжудлигини
экспериментал йўл билан аниқлади,
симобли барометр ва ҳаво насосини
ихтиро қилди. И.Ньютон механиканинг
асосий қонунларини, шу жумладан бутун
олам тортишиш қонунини таърифлади.
Р.Бойль кимёда механикани қўллади,
кимёвий элемент тушунчасини ишлаб
чиқди. Инглиз физиги У.Гильберт магнит
хоссаларини ва унинг амалда қўллани-
лишини ўрганди. В.Гарвей қон айла-
нишини кашф этди ва унинг ролини
эмпирик усулда тадқиқ этди. Р.Декарт
ва Г.Лейбниц математика, механика,
физика ва физиологиянинг ривож-
ланишига улкан ҳисса қўшди. Иж-
тимоий фанларда табиий ҳуқуқ
назарияси ишлаб чиқилди (Англияда
Т.Гоббс, Голландияда Г.Гроций).

Янги давр инглиз фалсафасининг вужудга келиш шартлари ва умумий тавсифи

Янги давр инглиз фалсафаси
(XVII-XVIII асрлар)

Англиядаги файласуфлар, бошқа давлатлардаги файласуфларга,
масалан, Германия файласуфларига қарши ўлароқ, борлиқ
муаммоларини тушунтиришни афзал кўрганлар;

Эмпиризмнинг рационализм устидан ҳукмронлиги (Англия билиш масалаларида
эмпиризм – фалсафадаги билишда рационализмлаги ақл каби эмас,
тажриба ва ҳиссий қабул қилиш асосий аҳамият касб этувчи йўналиш –
ғалаба қозонган ўз даври учун ноёб давлатлар сарасига кирган);

Ижтимоий – сиёсий муаммоларга катта қизиқиш билан қаралган (Англия
файласуфлари борлиқ ва билишнинг моҳиятини, инсоннинг дунёдаги ўрнини
тушунтиришга интилиш билан чекланиб қолмай, жамият ва давлатнинг
пайдо бўлиш сабабларини излаганлар, мавжуд давлатларнинг
самарали тузилиш лойиҳаларини илгари сурганлар)

Янги давр инглиз фалсафаси намоёндалари

Френсис Бэкон
фалсафадаги
эмпирик
(тажриба)
йўналишининг
асосчиси

Томас Гоббс
давлат муаммоларига
катта эътибор
қаратади,
“Левиофан”
китобининг
муаллифи,
“ижтимоий шартнома”
ғоясини
илгари сурган

Жон Локк
давлат
муаммоларини
ўрганган,
Т.Гоббс
анъаналарини
давом эттирган

Ренэ Декарт

Декарт бир-бирига боғлиқ бўлмаган икки биринчи асос: номоддий ёки «фикрловчи» субстанция ва моддий ёки «кўламли субстанция» мавжудлигини тахмин қилади. Бу икки субстанция параллель мавжуддир. Уларни ўрганиш билан метафизика ва физика шуғулланади. Метафизика аввало маънавий субстанцияни, у билан боғлиқ бўлган билиш ва борлиқ тамойилларини ўрганади. Физика табиат фалсафасини тадқиқ этади. У дунёнинг вужудга келиши, Ерда ҳаётнинг ривожланиши (табиат қонунларига мувофиқ) ҳақидаги таълимотни ўз ичига олади, ҳайвонлар ва инсон танасининг тузилишини механика қонунларига бўйсинувчи мураккаб машиналар сифатида ўрганади (Р.Декарт асарларидан бири «Ҳайвон – машина» деб аталади).

Бенедикт (Барух) Спиноза

У моддий субстанция атрибутлари ҳам материя каби аба-
дийдир: улар ҳеч қачон вужудга келмайди ва йўқ бўлмайди
деб ҳисоблаган. Файласуф субстанциянинг конкрет ҳолат-
лари – модусларга кўп эътибор беради. У модусларни икки
гуруҳга ажратади: абадий, чексиз модуслар ва муваққат,
чекли модуслар. Чексиз модуслар субстанция атрибутла-
ри – фикрлаш ва кўламлилик билан, чекли модуслар эса –
қолган барча нарсалар ва ҳодисалар билан белгиланади.

Спиноза ҳаракат ҳеч қандай илоҳий туртки маҳсули эмас-
лигини исботлашга ҳаракат қилади. Унинг фикрича, табиат
«ўз-ўзининг сабаби» бўлиб, ҳаракат унинг моҳияти ва ман-
баи ҳисобланади. Аммо ҳаракат Спинозада атрибут эмас,
балки модусдир. Бунда ҳаракат муайян нарсаларда куза-
тилади, субстанция эса ҳаракатланиш ва ўзгариш қоби-
лиятидан маҳрум ва вақтга мутлақо боғлиқ эмас.

Кўпроқ даражада эркинлика эришиш
учун инсонга нималар зарур?

Заруратни бутун борлиқнинг
ташқи сабабчиси бўлган
субстанция (Табиат - Худо)
кўринишида имкон даражада
кўпроқ билиш

Аффектлардан (ғам, қувонч,
кўнгил майллари ва ҳоказо) халос
бўлиш, зеро улар ҳам эркинликни
бўғади ва инсонни зарурат асосида
ҳаракат қилишга ундайди

Готфрид Вильгельм Лейбниц

Немис математик олими,
юрист, файласуф – янги
давр фалсафасининг кўзга
кўринган сўнгги
намоёндаларидан бири.
Рационализм
йўналиши тарафдори
(1646-1716)

Эмпиризм ва рационализмни мувофиқлаштиришга уриниш

Барча билимларни икки турга бўлди –
“тафаккур ҳақиқати” ва “далил ҳақиқати”

“Тафаккур ҳақиқати” онгнинг ўзидан келиб
чиқади, мантиқий исботланишга ва умумий
лозим бўлган характерга эга

“Далил ҳақиқати” – эмпирик (тажриба) йўли билан олинган билимлар (масалан,
магнит тортишуви, сувнинг қайнаш ҳарорати) одатда мазкур билимлар далилнинг ўзини
қайд этади, унинг сабабларини тушунтриб бермайди ва таҳмний хусусиятга эга.