Fan: umumiy psixologiya ilmiy rahbar: odilova naira gulyamovna

2.2 Muloqot vositalari va uning samaradorligiga ta’sir etuvchi shaxs xususiyatlari
Barcha muloqot vositalari ikki guruhga bo'linadi: verbal va noverbal. Verbal vosita sifatida nutqni kiritishimiz mumkin. Nutq-odamlar bilan muloqot qilish uchun tildan foydalanish jarayonidir. Til-fikrlarni ifodalashning ovozli, so'z va grammatik vositalari to'plami. Turli tillarda (ingliz, nemis, rus va boshqalar) bu vositalar turli semantik tarkibga ega, shuning uchun turli tillarda gapiradigan odamlar bir-birini tushunishmaydi. Ovoz chiqarib aytilgan nutq tashqi deb ataladi. Biroq, bir kishi o'ylaydigan bo'lsa, u o'z fikrini so'zlar va iboralar bilan ifodalab, ichki nutq deb ataladi. Nutqning turli funktsiyalari orasida (ma'no, ya'ni ob'ektlar, hodisalar, harakatlar va h. k.), uchta tomonga ega bo'lgan komunikativ funktsiya alohida ahamiyatga ega: axborot, ifodali va iroda (samaradorlik). Axborot tomoni bilim va ko'nikmalarni uzatishda namoyon bo'ladi va belgilash funktsiyalari bilan chambarchas bog'liq (masalan, terminologiyadan foydalanish) va umumlashma (masalan, muayyan ishni muayyan hodisalar sinfiga kiritish). Axborot tomoni bu fikrni aniq aks ettiradigan so'zni topish qobiliyatini o'z ichiga oladi va tinglovchiga bir xil fikr yoki g'oyani keltirishi kerak.
Nutqning axborot tomoni quyidagilar bilan xarakterlanadi:
* nutqning juda tez sur'atida emas, balki yetarli ovoz kuchi bilan ta'minlangan so'zlarni tushunish;
* tushunarli, ya'ni suhbatdoshning yoki tinglovchilarning xabar mavzusi bo'yicha bilim darajasini va tinglovchilarni tushunish uchun mavjud bo'lgan shaklda axborotni taqdim etishni hisobga olgan holda;
* bayonlarning mazmuni, ya'ni suhbatdoshga yoki tinglovchilarga nisbatan yangi ma'lumotlarning mavjudligi;
* xabar qilingan ma'lumotlarning to'g'riligini ko'rsatuvchi aniq kontseptual mazmun bilan ta'minlangan so'zlarning aniqligi; nutqning anik noaniqligi tinglovchilarni yoki suhbatdoshni chalg'itadi, nutq va yo'nalish mazmunini tushunishga to'sqinlik qiladi ("qayerga ketayotganingizni tushunmayapman?"), suhbatdoshga va tinglovchilarga haqiqatni yashirish, haqiqatni yashirish uchun harakat qilishlari haqida taassurot qoldiradi;
* ularning tizimli tashkil etilishi, izchilligi bilan tavsiflangan bayonotlarni tartibga solish.
Nutqning emotsional tomoni nutq so’zlovchini his-tuyg'ularni va munosabatlarini u gapiriyotgan narsaga o’tkazish hisoblanadi. Turli intonatsiyalar bilan aytilgan so'zlar turli xil his-tuyg'ular aks ettiradi-qo'rquvdan quvonchga, nafratdan sevgiga qadar. Nutq orqali suhbatdoshga odamlarning xatti-harakatlari va ishlariga bo'lgan munosabati uzatiladi. Nutqda suhbatdoshning his-tuyg'ularining samimiyatini osongina tanib olishingiz mumkin. Nutqning ifodalanganligini uning tasavvur qilishiga yordam beradi.
Iroda (samaradorlik) fikrning ta'siri, his-tuyg'ulari, boshqalarning xatti-harakati bilan belgilanadi va spikerning u bilan muloqot qilayotgan shaxsning harakatlari va xulq-atvoriga, uning istaklari va niyatlariga bo'ysunish istagini aks ettiradi. Bu ishonch va taklif bilan chambarchas bog'liq.
Nutq o‘zining tashqi ifodalanish usuliga qarab og‘zaki va yozma nutqqa ajralib qolmasdan shu bilan birga, qanday vazifani bajarishiga va sintaktik tuzilishining xususiyatlariga qarab ham bir-biridan farq qiladi. Nutq o‘zining bajaradigan vazifasiga qarab, ichki va tashqi nutqqa bo’linadi. Ichki nutq shunday bir nutqdirki, uning yordami bilan fikrlar boshqa odamlarga ma’lum qilinmasdan oldin ichda ifodalanadi.
Ichki nutqning o'z xususiyatlari bor. Bu nutq, ko'pincha tovushlar ovoz chiqarib aytmaydigan nutqdir, bu nutq odam «o'z ichida gapiradigan» nutqdir. Ba’zan ichki nutq «tashqariga» chiqadi, ya’ni tovushlar ovoz chiqarib aytiladi. Biror nimani fikr qilayotgan odam qandaydir qiyinchilikka uchrab qolganida, shuningdek, hissiyoti qattiq qo'zg'alish natijasida hayajonlanib ketganida yoki o'zining oldida boshqa odamlar bo'lmagan vaziyatda u, o‘zi sezmagan holda, «ovoz chiqarib o'ylaydi» - ovoz chiqarib o'z-o'zi bilan gaplasha boshlaydi. Odam yakka qolib, o’z ichida o‘ylab o'tirganida ko'pincha imo-ishora va mimikadan ham foydalanadi. Kichkina bolalar ko'pincha «ovoz chiqarib o‘ylaydilar», gaplashib va harakat qilib turib fikr qiladilar. Ichki nutq, odatda, ixtiyorsiz ravishda o'tadi. Bunda tafakkur jarayonlarining o'zi ixtiyoriy ravishda, maium kuch sarflash yoii bilan ham borishi mumkin. Lekin ixtiyoriy tafakkur jarayonining borishiga yordam bergan ichki nutq ixtiyorsiz ravishda o'z-o'zicha maydonga chiqadi deyish mumkin. Ichki nutq dialog shaklida sodir boigan hollardagina ixtiyoriylik momentlari paydo boiadi. Bunday hollarda ichki nutq o'zining
sintaksis tuzilishi jihatidan ham tashqi nutq tuzilishiga yaqinlashib qoladi.
Ichki nutqning xarakterli belgisi shuki, bunda tovushlarning artikulatsiyasi ko'zga ko'rinmaydi. I.M. Sechenov buni quyidagicha tasvirlaydi: «Men fikr qilayotganimda juda ko'p vaqt og'zimni ochmay va yopib turib, gapiraveraman, ya’ni og'iz bo'shlig'idagi til muskullari harakat qilaveradi. Biror fikrni, asosan boshqalarga uqtirmoqchi boiib, ifodalashga uringan hollarning hammasida esa shu fikrni albatta pichirlab takrorlab turaman». Tashqi nutq boshqa odamlar bilan aloqa qilishimizda foydalaniladigan nutqdir. Bu nutq biron kishiga qaratilgan, biron nimani xabar qiladigan nutqdir. Tashqi nutqning o‘zi ham og‘zaki va yozma nutqqa bo'linadi. Og'zaki nutq - boshqa kishilar bilan bevosita qilayotgan aloqamizda foydalanilayotgan nutqdir. Bu nutq odatdagi gaplashuv nutqidir. Bu nutq hamisha boshqa kishilarning eshitish organlari yordami bilan idrok qilishlari uchun mo'ljallangan «tovushli» nuqtadir. Shu sababli, odatda, og'zaki nutq ovoz bilan va (ba’zan) shivirlab aytiladi. Og'zaki nutq vaqtida. odatda, gapirayotgan kishi bu nutqni mimika, imo-ishoralar bilan ishlatadi. Og'zaki nutqning xarakterli xususiyati shuki, bu nutq suhbatdoshlar
o'rtasida bo’ladi. Suhbatdoshning yoki suhbatdoshlarning bunday ishtirok etishi ularning gapirayotgan kishining nutqiga diqqat qilib turishi, savollar berib turishi, so'z tashlab turishidan iborat boiadi; suhbatdoshlar gapirayotgan kishining fikriga e’tiroz bildiradilar, yoki bu fikrga o'zlarining rozi bo’lganliklarini izhor qiladilar, yoxud shu fikrni kengaytiradilar. Ikki yoki ko'p suhbatdosh o'rtasidagi gaplashish tariqasida bo'ladigan nutq dialog deb ataladi. Suhbatdoshlar navbatma-navbat gaplashaveradilar - - biri so'raydi, biror narsani aytadi, boshqalar esa uni tinglaydilar, javob beradilar.
Odam bitta o'zi gapirsa-yu, boshqa kishilar bu gapga faol qatnashmay faqat uning nutqini tinglab tursalar, nutqning bu shakli monolog deb ataladi. Masalan, lektorning, dokladchining nutqi, sudda, kengashlarda va boshqa shu kabi joylarda so'zlanadigan nutq monolog nutqdir yoki monologdir. Dialog - ikki yoki bir necha odam o'rtasida bo’ladigan gapdir, bunda suhbatdoshlarning gapi bir-biriga bog’lanadi, ulanib ketadi, ya’ni gaplashib turganlar bir-birlariga savol-javob qilib, bir-birlariga e’tiroz qilib gapni
ulab, davom ettiradilar. Shuning uchun dialog ma’nosi bir-biriga ulangan nutqni ancha osonlashtiradi. Monolog nutq esa ancha og'ir ko'chadi.
Monolog — gapirayotgan kishidan juda ko'p diqqat-e’tibor berishni talab qiladi, gapirayotgan kishining faqat o'z nutqining mazmunigagina diqqat e’tibor berib qolmay, balki, shu bilan birga, bu nutqning tashqi tuzilishiga ham, fikrlarni ifodalashda muayyan sistema, tartib bo'lishiga ham rioya qilishi lozim bo’ladi.
Monolog nutq tuzilishi jihatidan yozma nutqqa yaqindir. Yozma nutqning xususiyati shuki, bu nutq bevosita aloqa bog’lash vositasi bo'lmasdan, balki, ko‘pincha, boshqa vaziyatda, boshqa bir joyda turgan yoki turishi mumkin bo’lgan odamlar bilan aloqa bog’lash vositasidir. Masalan, biz o‘z do'stimizga yoki qarindoshimizga xatimizda yozib yuborgan xabarimizni u ehtimolki bir kundan keyin, ikki kundan keyin,
bir haftadan keyin, boshqa shaharda yoki boshqa qishloqda o'qib bilishi mumkin. Biz bundan yarim yil, bir yil, hatto bir necha o‘n va yuz yil muqaddam yozib qoldirilgan kitoblarni o'qib, shu kitoblardagi bilimlami bilib olamiz. Yozma nutq ham monolog shaklida va dialog shaklida boiadi. Masalan, ilmiy asarlar hamisha deyarli monolog shaklida yoziladi. Badiiyadabiy asarlar dialog shaklida ham, monolog shaklida ham yoziladi. Ba’zan oddiy maktublar ham dialog shaklida yoziladi, shu maktubni yozavotgan kishi uni o'qiydigan kishini tasavvur qilib, unga maktubda o'zi savollar
beradi va shu savollarga o’zi javob qaytaradi. Nutq vositasi bilan bog'lanadigan aloqada hamisha ikki yoki bir necha kishi ishtirok etadi, bulardan bittasi biron narsani yo og'zaki, yoki yozma bayon qiluvchi kishi bo'lsa, qolgani, yoki qolganlari shu nutqni idrok qiluvchi - eshituvchi yoki o'quvchi kishi, yoki kishilar bo'ladi. Shuning uchun ham nutqni faol nutq va passiv nutq deb ajratiladi Biz biror narsani ifodalab, boshqa kishilarga og'zaki yoki yozma bayon qilsak, bizning bu nutqimiz faol nutq deb ataladi. Faol nutq biror narsa gapirayotgan va yozayotgan kishining nutqidir. Shuningdek, kishi biror shaxsga maktub yozayotgan, olim maqola, kitob yozayotgan, yozuvchi o‘zining adabiy asarini yaratayotgan vaqtidagi nutq ham faol nutq bo’ladi.
Muloqotning noverbal vositalarga jestlar, mimika va boshqalar kiradi. Noverbal kommunikatsiya vositalariga yuz ifodasi, mimika, ohang, pauza, poza (holat), ko`z yosh, kulgu va boshqalar kiradi. Bu vositalar verbal kommunikatsiya - so`zni to`ldiradi, kuchaytiradi va ba`zan uning o`rnini bosadi. Bolgarlarda boshni qimirlatish yo`q degani, ruslarniki teskarisi bo`ladi. Turli yosh guruhlarida noverbal kommunikatsiya vositasi turlicha bo`ladi. Masalan, bolalar ko`pincha kattalarga ta`sir etish, ularga o`z xohish va kayfiyatlarini o`tkazishda yig`idan vosita sifatida foydalanadilar. Axborotni so`z bilan bayon etishning mazmuni va maqsadiga noverbal kommunikatsiya vositalarining mos kelishi muomala madaniyatining bir turidir. Bu ayniqsa pedagog uchun g`oyat muhimdir.
Jestni tasniflashning birinchi tashabbusi D. Efron tomonidan qabul qilingan. U ikkita imo-ishora guruhini tanladi: nutq va ramziy imo-ishoralar yoki ramzlar bilan birgalikda ishlatilgan. O'z navbatida, u kichik guruhlarga bo'linadigan birinchi imo-ishoralar:
1) so'zning mantiqiy ketma-ketligini, argumentativ strukturasini sxematik tarzda ifodalovchi va bayonotning mazmuniga nisbatan noaniq munosabatda bo'lgan mafkuraviy harakatlar;
2) bayonot mavzusini ko'rsatadigan indikativ harakatlar;
3) tasviriy imo-ishoralar, muhokama mavzusining shakli yoki hajmini sxematik tarzda tasvirlab beradi, xuddi bayonotning mazmunini aks ettiradi;
4) nutq so'zlashida amalga oshiriladigan imo-ishoralarni dirijor qilish.
Ushbu tasnifga asoslanib, P. Ekman va V. Frizen ular imo-ishoralarni tasniflashni yaratdilar:
1) emblem — til ekvivalentiga ega bo'lgan imo-ishoralar va ushbu ijtimoiy guruh uchun juda aniq ma'no;
2) yetti kichik guruhga bo'linadigan illyustrativ harakatlar: dirijyor, aks ettiruvchi, indeks, ritmik, kinetografik, piktografik va ramziy harakatlar;
3) ichki stressni kamaytirish yoki olib tashlashga yordam beruvchi adapter - imo-ishoralar;
4) regulyatorlar — muloqotni nazorat qilish yoki muvofiqlashtirish uchun ishlatiladigan imo-ishoralar;
5) hissiyotlarni ifodalovchi ta'sirchan harakatlar va his-tuyg'ular.
P. Ekman va Frizen har bir belgining monokulturaviy darajasini, ya'ni ularning madaniyatining xususiyatlaridan qat'i nazar, ko'plab xalqlar tomonidan qo'llanilishini tasvirlab berdi. Jestikulatsiya-bu gapiruvchi odamning murakkab va intensiv kinetik faoliyati. Bu faqat boshqa odamlar bilan faol suhbatlashganda paydo bo'ladi (A. Kendon). Nutq kinetik harakatning muayyan namunasiga mos keladi. Replikatsiya ichidagi turli nutq birliklari turli xil qo'l harakatlariga bog'liq. Shunday qilib, nutqni ifodalash jarayoni bir vaqtning o'zida ikkita faoliyat shaklida amalga oshiriladi: nutq organlari va tananing ko’rinishlari. Shu bilan birga, imo-ishoralarning iboralari tegishli nutq segmentlaridan oldin, shuning uchun A. Kendon, nutq so'zlash jarayoni (ma'lum bir baland nutqning muayyan qismining intraerikal bog'lanishining paydo bo'lishi) imo-ishora bilan bir vaqtning o'zida boshlanadi.
Mimika-yuz turli mushaklarining qisqarishi, ularning tajribalarini va biror narsaga yoki kimgadir bo'lgan munosabatini ifodalash uchun qo’llaniladi. Suhbatdoshning holati va niyatlarini tushunish uchun uning yuz ifodalarini kuzatish muhimdir. Yuz ifodalari hissiyotlarning ifodali namoyon bo'lish vositalaridan biridir. Ikkinchisi o'ng yarim sharda nazorat qilinadi, shuning uchun yuzning chap tomonida his-tuyg'ularni yashirish qiyinroq. To'g'ri, ijobiy his-tuyg'ular yuzning har ikki tomonida ham bir xil yoki kamroq aks ettiriladi, ammo ular chap tomonda yanada aniq ifodalanadi. Shunday qilib, yuqoridagi sanab o’tilgan muloqot vositalari ikki suhbatdosh o’rtasida o’zaro empatik, ishonch, g’amxo’rlik kabi hissiyotlani uyg’otishga, birga faoliyat olib borishga yordam beradi.