Fan: umumiy psixologiya ilmiy rahbar: odilova naira gulyamovna

1.2 Tafakkur borasidagi psixologik nazaryalar va nutq
Tafakkur kategoriyasi G‘arbiy Yevropa va AQSH mamlakatlarida turli psixologiya maktablari va yo‘nalishlarining tadqiqot predmetiga aylangan. Bilish nazariyasiga asoslangan holda tafakkur jarayon, faoliyat sifatida ham nazariy, ham amaliy jihatdan bir nechta yirik konsepsiyalar namoyandalari tomonidan o‘rganilgan. Tafakkurga turlicha yondashuv uning mohiyatini keng ko‘lamda ochilishiga xizmat qilgan. Ilmiy maktablar tomonidan kashf qilingan qonuniyatlar, mexanizmlar, fenomenlar, sifatlar to hozirgacha o‘z ahamiyatini saqlab kelmoqda.
1. XVIII asming ikkinchi yarmida Angliyada psixologiyaning assotsiativ oqimi vujudga kelgan bo‘lib, u yer yuzining ko‘pgina davlatlariga kirib bordi. Oqimning asoschisi David Yum (1711-1776) bo‘lib, uning maslakdoshlari David Gartli (1705-1757), Djozef Pristli (1733-1804)lar psixik hodisalar, holatlar, jarayonlar hamda tasavvur obrazlarini yaxlit holda birlashishning asosiy qonuni tariqasida assotsiatsiyalar haqidagi psixologik ta’limotni yaratganlar. David Yumning ta’limotiga binoan, ongning murakkab xususiyatlari, holatlari, hodisalari, jarayonlari va ulaming mahsullari o‘zini o‘zi anglash yoki boshqacha so‘z bilan aytganda, o‘zining “Men” ekanligini tan olish, o‘zaro tashqi bog‘lanishlar bilan uzviy aloqaga ega bo‘lgan “tasavvur birikmalari”dan tashkil topgandir. Ingliz David Yum va uning maslakdoshlari David Gartli, Djozef Pristli tomonidan yaratilgan assotsiatsiya psixologiyasi XVIII asr uchun progressiv ahamiyat kasb etgan. Ta’limotning mohiyati quyidagilarda o‘z aksini topadi:
a) ongning murakkab xususiyatlari, jarayonlari va ularning mahsullari o‘zini o‘zi anglash;
b) shaxs tomonidan o‘zining «Men»ligini tan olish;
d) o‘xshashlik, yondoshlik, kontrast mezonlarga egaligi.
2. Bixeviorizmning asoschilari Dj.Uotson (1878-1958) va E.Torndayklar (1871-1949) hisoblanadilar. Oradan muayyan davr o‘tgandan keyin ulaming qatoriga K.Leshli (1890-1958), A.Veys (1874-193 l)lar kirib keldilar. Muayyan davr oralig‘ida mazkur psixologik oqim jahon fan olamida hukmronlik rolini o‘ynadi. To XXI asrgacha bu oqim bir nechta mustaqil psixologik ilmiy maktablarga ajralib ketdi. Ammo ulaming mohiyatida bixeviorizmga oid atributlar saqlanib qoldi. XIX asrning oxiri va XX asrning boshlarida vujudga kelgan bixeviorizm (xulq psixologiyasi) oqimi psixologiya tarixida alohida o‘rin egallaydi. Bixeviorizm namoyandalari psixologiya fanining predmeti psixikani tadqiq etish emas, balki insonlar va hayvonlar xulqini o‘rganishdir, degan g‘oyani ilgari suradilar. Bixeviorizm nazariyasicha, psixologiyaning asosiy vazifasi tashqi stimul bilan unga qaytariladigan reaksiyalar o‘rtasida kechadigan bog‘lanishlar mohiyatini aniqlashdan iborat. Lekin XX asrning ikkinchi yarmida uning kognitiv nazariyasi vujudga kelib uning formulasi o‘zgardi. Natijada subyektiv bixeviorizmda test-operatsiya-test-mahsul bilishning tizimiga aylandi. Obraz va plan taraqqiyotning bosqichi sifatida mujassamlashdi. Dj.Uotson tafakkurning ichki nutq va noverbal tovushsiz imo-ishora, mimika, yelka qisishi, qosh suzish, kommunikasiya, muloqotni birga qo’shib, keng ma'noda tushunadi va uni uchta shaklga ajratib o’rganadi. Nutq shakllaridan biri nutq malakalarini sekin-asta avj oldirish deb ataladi. Bu she’rni yoki sitatani aniq esga tushirishda o’z ifodasini topadi. Tafakkurning ikkinchi shakli sub’ekt uchun yangi bo’lmagan topshiriqni so’z yordami bilan yechish, yarim-yortisi unutilgan she'rni eslashga harakat va nihoyat, yangi topshiriqni yaqqol ifodali harakat va so’z yordami bilan yechish Dj. Uotson uchun malaka u individual egallagan va o’rganilgan xatti harakatdir. Ushbu nazariya nuqtai nazaridan qarasak, tafakkur malakaga yaqinlashtirilib qo’yiladi. chunki she'mi esga tushirish ham tafakkur deb talqin qilinadi. Dj. Uotson tilni o’zlashtirishning ijtimoiy jihatlarini umuman hisobga olmagan, nutqning tuzilishi va rivojianishiga sira e'tibor qilmagan. Nutq bilan tafakkur birligi to’g’risida tamoyilni anglab yetmagan, tafakkur va ongning xulq ko’rinishi sifatida olib qaralgan.
3. XX asming boshlarida Germaniyada vujudga kelgan Vyursburg psixologiya maktabi tafakkurnii o‘rganishga yo‘naltirilgan psixologik oqim sifatida muhim o‘rin egallaydi. Bizningcha, ushbu psixologik yo‘nalishning yirik namoyandalari tariqasida O.Kyulpe (1862-1915), K.Byuller (1879-1922), A.Messer (1867-1937), Ax Nartsis (1874-1946) va boshqalami ta’kidlab o‘tish maqsadga muvofiq. Vyursburg psixologiya maktabi vakillari tafakkur jarayonining mazmuni va mohiyatini operativ tarzda fikr obyektiga tushirish va uzatish mumkin emas, degan tezisni yaratdilar. Ular tafakkurni tadqiq qilishning asosiy metodi o‘zini o‘zi kuzatish ekanligini tan oldilar. Tafakkur bilan nutq, tafakkur bilan hissiy obrazlar, tafakkur determinatsiyasi, uni tanlash xususiyati, masala va uni yechish vositalari kabi muammolar izchil ravishda o‘rganila boshlandi. O.Zelts esa tafakkurni yuksak bilish jarayoni sifatida eksperimental metodlar sistemasi yordami bilan tadqiq etdi. Intellektual operatsiyalarni ham nazariy, ham amaliy jihatdan tavsiflab berdi. Tafakkurni o‘rganish metodikalarini modifikatsiya qildi va invariantlarini yaratdi.
4. XIX asming oxiri XX asrning boshlarida Germaniyada geshtaltpsixologiya oqimi yuzaga keldi va to hozirgacha o‘z ilmiy qimmatini saqlab kelmoqda. Mazkur yo‘nalishning yirik namoyandalari qatoriga X.Erenfels (11859-1932), V.Kyoler (1887-1967), K.Kofka (1886-1941) va boshqalami kiritish mumkin. Geshtaltpsixologiya mohiyatidan kelib chiqqan uning namoyandalari jamiki ruhiy jarayonlar oddiy (sodda) holatlardan, ya’ni sezgilardan iborat ekanligini ta’kidlagan assotsiatsiya psixologiya maktabi vakillari g‘oyasini tanqidiy tahlil qilganlar. Tafakkurni tadqiq etishda geshtaltpsixologiya oqimi namoyandalari tomonidan amalga oshirilgan izlanish natijalari to hozirgacha o‘z qiymatini saqlab kelmoqda. Geshtaltpsixologiya vakillarining mulohazasicha, har bir ruhiy hodisaning mazmuni uning tarkibiga kiruvchi qism va unsurlarning yig‘indisini birgalikda aks ettirishdan, ko‘Iam jihatidan keng, mazmun jihatidan rang-barangdir. Bu yo‘nalishning markaziy nazariyasi har qanday psixologik jarayonlarning bosh mohiyati ularning sezgilarga o‘xshash alohida unsurIarga emas, balki konfiguratsiya, shakl yoki geshtaltlarning yaxlit yaratilishidan iboratligi. Ushbu yondashuv tafakkurni tadqiq etishda xilma-xillikni vujudga keltiradi, uning yangi qirralarini ochishga xizmat qiladi.
5. XX asrda ijodiy faoliyatini boshlagan shveysariyalik psixolog Jan Piaje (1896-1980) intellekt muammosiga bag‘ishlangan yangi nazariyasini ishlab chiqdi. J.Piaje o‘z asarlarida “tafakkur” tushunchasi o‘rniga aksariyat hollarda “intellekt” tushunchasini qo‘llaydi. J.Piajening intellekt nazariyasi ikkita o‘zaro bir-biriga bog‘liq jihatga ajratilgan bo‘lib, uning birinchisi intellekt funksiyalari, ikkinchisi esa intellektning davrlari to‘g‘risidagi ta’limotni o‘zida mujassamlashtiradi. Intellektning asosiy funksiyalariga uyushqoqlik, tartiblilik, adaptatsiya kiradi. Intellektning adaptatsiya funksiyasi esa assimilyatsiya va akkomadatsiya jarayonlaridan tashkil topadi. U yosh davrga aloqador vaqt oralig‘ida shaxsning har xil xususiyatli tajribaga ega bo‘lishini bilish strukturasi deb ataydi. Nazariyaga ko‘ra, tashqi olamdan qabul qilinadigan axborotlar mohiyatining barchasi inson tomonidan o‘zIashtirilmasIigi mumkin, chunki assimilyatsiya hodisasi yuzaga keladi. Shu boisdan shaxsning ichki bilish strukturasi bilan axborotlar mohiyatining mos tushgan qismini qabul qilish mumkin, xolos.
6. Sobiq Ittifoq psixologiyasida tafakkur muammosi turlicha yondashuvlarga asoslangan holda o‘rganilgan. Ilmiy psixologiyani yaratishga intilish davridagi yirik fan namoyandalari (L.S.Vigotskiy, A.N.Leontev, P.Ya.Galperin, V.V.Davidov, D.B.Elkonin, O.K.Tixomirov, P.P.Blonskiy, N.A.Menchinskaya, G.S.Kostyuk, M.N.Shardakov, S.L.Rubinshteyn, N.D.Levitov, V.A.Krutetskiy, Ye.N.Kabanova-Meller va boshqalar) chet el psixologlaridan farqli o‘laroq parapsixologik, psixoanalitik va boshqa yo‘nalishlardagi zaif tomonlarini tanqidiy tahlil qilib, o‘zlarining materialistik g‘oyalarini keng ko‘lamda yoyishga intildilar.
Bu bilan ular determinizm, ong va faoliyat birligi, taraqqiyot prinsiplarini izchil ravishda, mukammal tarzda shaxs kamoloti, psixikaning nmohiyati va moddiy asoslari yuzasidan yangi g‘oyalar, omillar, mexanizmlar bilan uyg‘unlashtirib dalilashga muvaffaq bo‘ldilar. Fanning metodologiyasini yaratishga harakat qildilar. Sobiq Ittifoq psixologlarining bir qismi tafakkurni eksperimental tadqiq etishga kirishdilar va muayyan darajada muvaffaqiyatlarga erishdilar. Keyingi yillarda tafakkur psixologiya fanining boshqa tarmoqlarining tadqiqot predmetiga (pedagogik psixologiya, yosh psixologiyasi va hokazo) aylandi.
7. Mamlakatimiz hududida dunyoga kelgan buyuk ajdodlarimi7 (Abu Mansur Muhammad ibn Muhammad al-Motrudiy, Abu Nasr Forobiy, Abu Rayhon ibn Ahmad Beruniy, Abu Ali ibn Sino, Umar Xayyom, Alisher Navoiy, Abdulla Avloniy, Abdurauf Fitrat va boshqalar) nazariyalarida ham tafakkur jarayoni o‘zining munosib о‘rnini egallagan. Ular bilishning ikki (aqliy va hissiy) bosqichiga asoslangan holda tafakkurni uning yuksak darajasi sifatida tahlil va talqin etganlar. Tafakkuming tuzilishi, tarkiblari to‘g‘risida mukammal mulohazalar yuritganlar, ularning operatsiyalaridan foydalanish imkoniyatlari yuzasidan fikr bildirganlar. Tafakkurning ijtimoiy institutlardagi yuksak o‘rni, ahamiyati to‘g‘risida qat’iy tavsiflar berganlar. Uning rivojlanishi to‘g‘risida ham nazariy, ham amaliy fikrlarni ishonchli omillarga suyangan holda izohlashga muvaffaq bo‘lganlar.
XX-XXI asrlarda ijod qilgan va qilayotgan mamlakatimiz psixologlarining aksariyati (R.l.Ivanov, N.N.Negmatov, M.Vohidov, M.G.Davletshin, E.G‘.G‘oziyev, K.Turg‘unov, B.A.Tokareva, V.M.Karimova, R.I.Sunnatova, Z.T.Nishonova va boshqalar) tafakkurni pedagogik psixologiya, yosh psixologiyasi tarmoqlari tadqiqot predmeti nuqtayi nazaridan o‘rganganlar. Ular o‘z izlanishlarida tafakkurning gender xususiyatlari, yosh davr tafovutlari, pedagogik texnologiyaning unga ta’siri, shuningdek, mustaqil, ijodiy tafakkurni shakllantirish, fikrlash faoliyatida subyektlarning o‘zaro farqlari, taraqqiyot dinamikasi masalalarini tadqiq etishgan. To hozirgacha tafakkur psixologlarimiz uchun dolzarb muammo sifatida qaralmoqda.
Nutq-odamlar til orqali bir-biri bilan muomala va aloqa qilishning alohida usulidir. Odam o'z nutqi orqali o'zining bilimlari, fikrlari, hislari va istaklarini boshqa kishilarga aytib bera oladi va boshqa kishilarning fikrlarini o'zlashtirib oladi, boshqa kishilarning hislari va istaklarini bilib oladi. Odamlar o'zlarining faoliyatlari va kundalik hayotlarida bir-birlari bilan shu tarzda aloqa qilib turadilar. Nutq vositasi bilan aloqa bog'lash jarayonida har bir kishi bilimlarning ko'p qismini boshqa kishilardan oladi. nutq tarixiy taraqqiyot jarayonida, ong bilan baravar, insonlarda til vositasi bilan aloqa bog'lash, bir-birlariga biron narsa aytish ehtiyoji tug'ilishi natijasida paydo bo'lgan. Kishi nutqi mehnat jarayonida o'sib borgan. Har bir kishining nutqi bolalik chog'idan boshlab o'sib boradi, buning sababi ham boshqa kishilar bilan aloqada bo'lish ehtiyojidir. Odamlarning o'zaro aloqalarida ularning nutqlari turli ma’nolarda yoki funksiyalarda namoyon bo'ladi. Nutqning asosiy vazifasi, demak, uning asosiy funksiyasi — odamlarning bir-birlari bilan aloqa qilish vositasi bo'lishdir. Bu aloqa asosan odamlarning o'z fikrlarini bir-birlariga aytishlaridan iborat boiadi. Aloqa jarayonida fikrlar nutq yordamida shakllanadi, ifodalanadi, aytiladi va tushunib olinadi. Og'zaki yoki yozma nutqda ifodalab berilgan fikrlar shu fikrlarni aytuvchi kishi uchun ham ravshanroq bo‘lib qoladi. Shunday qilib, nutq aloqa jarayonida tafakkur quroli bo'lib xizmat qiladi. Shu bilan birga mana shu aloqa jarayonida nutq ifodalash vositasi bo'lib, biror nima bildirish vositasi bo'lib, ta’sir o'tkazish vositasi bo'lib ham xizmat qiladi. Nutqda bizning fikrlarimiz bilan birlikda his-tuyg'ularimiz ham ifodalanadi. Og'zaki nutqda hissiyotlarimiz (emotsional kechinmalarimiz) so'z yordami bilan qilingan tasvirlarda, ohangda, qofiyada, xitob va savollarda, gaplashish vaqtidagi pauzalarda va, ayniqsa, intonatsiyalarda namoyon bo'ladi. Chunonchi, biz biron kishining ismini ataganimizda, shu kishiga bo'lgan turli hislarimizni va munosabatlarimizni o'zimizdagi mehrni, g'azabni, g'ururni, muhabbatni, hurmatni, nafratni, mensimaslikni va boshqa shu kabilarni atayin yoki beixtiyor namoyon qilishimiz mumkin. Shu bilan birga, gapiruvchining intonatsiyasida uning holati ham, charchaganligi, umuman hayajoni, o'ziga bo’lgan ishonchi yoki ishonchsizligi va shu kabilar ham ifodalanadi. Nutq - biror nimani bildiruvchi vositadir. Odamning nutqida uning fikrlari va xilma-xil ichki holati — emotsional kechinmalari va irodasigina ifodalanib qolmasdan, shu bilan birga hamisha biror obyektiv narsa ham bildiriladi. Sayrash va qichqirish tarzidagi xilma-xil tovush birikmalari hayvonlarda ham bo’ladi, lekin bu tovush birikmalari faqat tug'ma reaksiyalardir. Tashqi yoki ichki ta’sir sababli tug'iladigan shartsiz reflekslardir. Qushlarning sayrashi va hayvonlarning qichqirishi, shuningdek, ularning xilma-xil harakatlari (masalan, itning dumini likillatib turishi) ulardagi instinktlarning va shu instinktlar bilan bog'langan hislarning ifodasi hamda tarkibiy elementidir, xolos. Nutq — ta’sir ko‘rsatish vositasi bo'lib xizmat qiladi. Ta’sir ko'rsatish biz nutqimizni kimga qaratayotgan bo'lsak, shu kishida biz istagan hislar, intilishlar va harakatlarni tug'dirish, ularning fikrini biz istagan tomonga burish, ularni o'zimiz xohlaganimizcha o'ylashga majbur etish, ularni ishontirish demakdir. Ma’lumki, nutq yordami bilan boshqalarda xursandlik, qo'rquv, g'azab, ruhlanish hislarini tug'dirish mumkin, boshqalarda biz istagan intilishlarni, harakatlarni kuzatishimiz mumkin.